Ngày đó, mẹ tôi dạy: Trong bữa ăn thì phải quan sát mọi người cùng ăn, phải nhìn nồi cơm và lượng thức ăn còn nhiều hay ít để lượng chừng mình nên ăn ở mức độ nào. Nồi vơi mà người khác chưa ăn thì mình không nên ăn quá nhiều. Đến đâu cũng phải quan sát xung quanh, lựa chọn chỗ ngồi cho phù hợp. Không bất kính với người lớn tuổi, còn phải chú ý “Ăn tuỳ nơi, chơi tuỳ chốn”…
Nói về việc ăn, không đơn thuần là giải quyết nhu cầu sinh hoạt của con người; mà còn thể hiện sự giáo dưỡng và hàm chứa nét văn hoá trong đó. Ngày trước, gia đình nào cũng nhiều con và thường sống chung nhiều thế hệ. Cuộc sống thanh đạm, nguồn thực phẩm không nhiều nên mọi thứ đều phải tiết kiệm, trân quý. Không khí đầm ấm trong bữa ăn đều được coi trọng.
Gia đình tôi không sống chung cùng ông bà. Mỗi khi ông bà đến chơi, cha mẹ thường dặn các con phải đơm cơm cho ông bà trước. Khi đơm chú ý lấy phần cơm ở giữa nồi. Mẹ bảo phần cơm ở giữa nồi là phần cơm chín nhất, dẻo thơm nhất. Cơm phía trên có thể bị sượng, bị đọng nước, có khi còn có mùi khói. Ở bên cạnh và đáy nồi cơm rắn, ông bà có tuổi rồi, răng lợi yếu sẽ khó ăn.
Ăn trông nồi còn thể hiện ở việc dành phần ngon nhất cho người già và trẻ nhỏ. Trong nhà đông anh, chị, em, có thể chí choé, tị nạnh, nhưng với em bé bao giờ cũng được ưu tiên.
Ăn trông nồi còn thể hiện sự nhường nhịn lẫn nhau, làm gì cũng nghĩ cho người khác trước. Gia đình tuy đông khẩu ăn, nguồn thực phẩm hạn hẹp, nhưng mỗi bữa cơm đều vui vẻ, êm đềm. Bởi vì, ai cũng biết “trông nồi”, tự khắc chế dục vọng, để ai ai cũng có phần ăn.
Bố mẹ tôi thường yêu cầu các con chia phần. Có mớ ổi chín, cái bánh đa hay đấu bỏng… đều chia phần cho từng người. Bữa ăn thường ngày thì “Cơm ba bát, áo ba manh”. Bố mẹ bảo cái gì cũng vừa độ thì không bao giờ lo có lúc quá đói, hay quá rét. Mỗi bữa mỗi người ba lượt đơm, đầy hay vơi phụ thuộc vào lượng cơm mỗi bữa. Bữa nào có thịt hay cá thì xem chừng lượng nhiều ít mà mẹ đưa ra quy định: mỗi con được ba miếng thịt hay một khúc cá.
Tuy là chia phần nhưng ai cũng hiểu chỉ là tương đối. Với em bé hơn, và bậc cha, mẹ, ông, bà, người vắng mặt đều được giành phần nhiều hơn, ngon hơn. Có những món không chia phần mà chỉ dành riêng cho người già, trẻ nhỏ hoặc người ốm yếu.
Thời xưa, mọi nhà đều giáo dục con em mình như vậy. Dù bố, mẹ không yêu cầu các con phải đối xử tốt với mình, nhưng như lẽ tự nhiên các con luôn tôn trọng, yêu quí, bố, mẹ, ông bà. Có món gì ngon bao giờ cũng phần bề trên trước rồi mới chia nhau.
Tôi còn nhớ có buổi trưa hè, mấy anh chị hàng xóm vừa vít cành hái ổi vừa tranh luận om xòm. Chị lớn bảo hái quả này, anh lớn bảo quả kia, các em lại đòi quả khác. Thấy ồn ào, mấy chị em tôi tò mò lắng nghe xem sao… Thì ra đó là cây ổi mới bói, quả sai trĩu cành nhưng mới có vài quả ương ương ửng vàng. Quả này, quả kia không phải là họ tranh về phần mình mà để dành cho u, cho thầy. Phát hiện quả này đã ngon rồi, lát sau lại tìm thấy quả khác còn ngon hơn, chín hơn… Cuộc tranh luận cuối cùng cũng kết thúc. Phần của thầy u cũng chỉ được thầy u nếm qua một chút rồi lại “cho cả các con đấy”.
Càng suy nghĩ càng thấy câu thành ngữ “Ăn trông nồi, ngồi trông hướng” mang ý nghĩa sâu sắc. Không chỉ nghĩa bề mặt chỉ cái sự ăn uống mà ý nghĩa rộng hơn trong cách hành xử với những người xung quanh mình.
Con người ngày nay, mấy ai còn nhớ phép tắc trong mâm cơm Việt.
Ở nơi làm việc, khi biết nghĩ cho người khác, mọi người sẽ nhường phần việc nhẹ hơn cho những người yếu thế, người có hoàn cảnh khó khăn. Khi phân chia phúc lợi cũng nhường nhịn nhau. Dù phần việc của họ nhẹ hơn, nhưng không vì thế mà phúc lợi bị bớt đi; vì “anh ấy, chị ấy, sức khoẻ kém, lại nặng gánh gia đình nuôi cha mẹ già, con cái ốm yếu…
Trong gia đình, nếu không biết nghĩ cho người khác, chỉ nghĩ đến quyền lợi của mình thì dễ dẫn đến bất hoà, anh chị em từ mặt nhau, thậm chí đánh nhau, kiện cáo nhau ra toà chỉ vì phân chia tài sản thừa kế của cha mẹ, tình thân quyến cũng chẳng còn. Nhiều gia đình giữ được nề nếp gia phong, biết nhường nhịn, nghĩ cho nhau, bù dắp thiếu thốn… Không đòi phần thừa kế mà còn bù trừ cho nhau, gia đình ấy chắc chắn có phúc báo.
Tôi còn nhớ có một lần đến vãn cảnh chùa vào một mùa Vu Lan báo hiếu. Khi ngồi tĩnh lặng bên hàng hiên, câu chuyện của nhóm người gần đó khiến tôi suy nghĩ. Một chị kể chuyện về anh chị em trong gia đình gặp khó khăn, chị ấy đã không ngần ngại giúp đỡ. Sau đó, họ ổn định cuộc sống, vươn lên khá giả và không quên sự giúp đỡ của chị. Cuối cùng chị kết luận: “cho đi là còn mãi…”
Chính đạo lý sâu xa trong câu thành ngữ “Ăn trông nồi, ngồi trông hướng” đã giúp tôi hành xử thiện tâm hơn trong các mối quan hệ với mọi người xung quanh.
Việt Tâm
.jpg)
