Ngành khảo cổ, bảo tàng có quá trình nghiên cứu, khảo nghiệm, khai quật và bảo tồn hiện vật Phật giáo cổ, trong đấy có những hiện vật vô cùng quý không chỉ bởi các chất liệu, nghệ thuật kiến tạo nên, mà chính ở lượng thông tin dung chứa cung cấp dữ liệu tin cậy cho  ngành lịch sử phật giáo. Các bảo tàng ở VN và trên thế giới hiện lưu giữ, trưng bày số lượng lớn tác phẩm điêu khắc, hội họa, các hình thức thể hiện Phật cùng pháp khí, tư liệu Phật giáo có giá cao. Dưới nhãn quan khoa học duy vật, các nhà nghiên cứu, quản lý không nhìn hiện vật Phật giáo như cách nhìn của tu sĩ và phật tử của Đạo, cũng như khách tham quan cũng đa dạng, không nhất thiết tiếp cận các hiện vật Phật giáo như con nhà Phật, từ đấy xuất hiện những vấn đề.

Quan sát ở bảo tàng Lịch sử TP HCM trong khuôn viên Thảo Cầm Viên cũng như bảo tàng địa phương ở Bạc Liêu nhận thấy khách quan khi đến trước các tượng Phật, pháp khí Phật giáo có thái độ không khác khi đứng trước các hiện vật lịch sử có nội dung khác như binh khí, trang phục, tác phẩm nghệ thuật… Nếu là con nhà Phật thuần thành, tất có suy nghĩ.

Ở  bảo tàng lịch sử TP HCM có tượng Phật kích thước lớn, số lượng nhiều, trãi qua nhiều  thời kỳ lịch sử cũng như phong phú hiện vật liên quan Phật giáo. Tác giả bài viết này khi đến trước các  tôn tượng đều cung kính đảnh lễ và thể hiện thái độ trang nghiêm. Đương nhiên, không ai cực đoan đòi hỏi phải hành lễ, thực hiện các nghi thức tôn giáo trước tượng Phật như ở Chùa, nhưng sự cung kính là cần thiết, mang tính văn hóa, sự hiểu biết, tôn trọng một tôn giáo có bề dày lịch sử lâu dài.

Ở xứ sở nhà nước đương quyền có ý thức hệ đậm đà chất Phật giáo hay gần gũi Phật giáo, như Thái Lan, vấn đề có lẽ không như ở bên mình, nước bạn phổ biến hình ảnh chấp tay chào nhau theo cách con nhà Phật, chuyện cung kính trang nghiêm trước tôn tượng Phật là không phải bàn. Nhưng, ở nơi có chia  sẻ nhiều niềm tin tôn giáo và cả vô thần, sự thấu hiểu và thể hiện cung kính như vậy hơi khó khăn, cần quá trình nắn chỉnh nhận thức mang tính văn hóa.

Với con nhà Phật thì bất luận ở đâu, hình ảnh Đức Phật thiêng liêng bất khả tư nghị, “gặp” Phật ở bảo tàng thể hiện cung kính rất bình thường và hợp lẽ. Tượng Phật, pháp khí Phật giáo hoàn toàn không mang tính giá trị  vật chất thông thường, giá trị tâm linh cần được tôn trọng dù không xuất phát từ góc độ tàng ni hay Phật tử.

Đây là một vấn đề văn hóa  các bảo tàng.

Nguyễn Thành Công