Dân gian ta thường có câu “ngựa quen đường cũ” để chê bai người có thói thư tật xấu, khó bỏ. Nguyên ý của câu nói này nói về việc tốt. Thế nhưng, trải qua lịch sử, ý tốt này biến thiên thành câu có hàm ý xấu...

“Lão mã thức đồ”

Hiện nay, đa phần các tư liệu nghiên cứu của các nhà khoa học đều ghi nhận rằng, câu thành ngữ “ngựa quen đường cũ” có lịch sử từ thời nhà Hán ở Trung Quốc (lão mã thức đồ). 

ThS Nguyễn Đức Bá, Trung tâm Bảo tồn di sản văn hóa tôn giáo cũng đã chỉ ra rằng, nguồn gốc của câu thành ngữ này xuất phát từ điển tích, điển cố xưa. 

Đó là câu chuyện về một Danh tướng thời Xuân Thu (722 - 481 TCN) tên là Quản Trọng (722 - 645 TCN), là người nuôi ngựa nhưng lại có biệt tài nói chuyện được với chúng. Ông có một con ngựa quý, có một lần cưỡi ngựa đến thăm bạn, trong khi hàn huyên đàm đạo với bạn thì ngựa của ông cũng đi tìm ngựa của người bạn để làm bạn. Sau đó, một vài lần ngựa của Quản Trọng tự mình đến gặp ngựa của người bạn, con ngựa của người bạn hí lên mấy tiếng, như có ý ngạc nhiên: “Làm sao mà ngươi biết đường?”. Ngựa Quản Trọng lấy chân cào cào xuống cỏ và hí mấy tiếng như muốn trả lời rằng: “Giống ngựa nhà ta một lần đi là quen đường cũ”. Quản Trọng biết chuyện ngựa tự chạy đi thăm bạn không trách ngựa mà còn khen: “Ngựa, mày quả là kẻ có tình có nghĩa đấy". 

Sau này, Quản Trọng và Thấp Bằng theo ngọn cờ chính nghĩa phó tá Tề Hoàn Công đi đánh nước Cô Trúc. Lúc xuất binh sa trường vào mùa hè, sau nhiều tháng viễn chinh, lúc chiến thắng quân địch đã là mùa đông, khi quay trở về thì tuyết rơi phủ kín đường khiến Quản Trọng không còn nhớ lối về nữa, ông bỗng nhớ đến con ngựa của mình giỏi tìm đường trở lại thăm bạn năm xưa bèn nói với nó: “Ngựa, ngươi hãy đưa chúng ta về theo đường cũ” rồi quay sang nói với Tề Hoàn Công: “Trí nhớ của loài ngựa rất tốt, xin để con ngựa già đi trước dẫn đường”. Ngay lập tức, Tề Hoàn Công nghe theo lời Quản Trọng liền hô ba quân đi theo con ngựa già. Ngựa của Quản Trọng liền hí mấy tiếng rồi phi lên trước dẫn đường, quân của Quản Trọng và Thấp Bằng đi theo sau, qua nhiều triền núi, khe rừng, tuyết dày đã tìm được đường về.

Điển tích đã chuyển nghĩa gốc

Ví như trong xã hội hiện đại ngày nay, một người vợ đi ngoại tình nhiều lần, sau đó bị chồng bắt quả tang. Dù được khuyên bảo, ngăn cấm nhưng sau đó, người vợ vẫn tiếp tục việc ngoại tình thì người đời gọi hành động đó của người là “ngựa quen đường cũ”. Hay một người nghiện ma túy, dù anh ta đã nhiều lần đến trung tâm cai nghiện để chữa trị, nhưng khi hòa nhập với cộng đồng lại tái nghiện trở lại vì không chiến thắng được sự cám dỗ của ma túy thì gọi người đó là “ngựa quen đường cũ”...

ThS Nguyễn Đức Bá cho rằng, ngày nay “ngựa quen đường cũ"là câu thành ngữ người Việt thường dùng để chỉ một hiện tượng tiêu cực, ví một thói hư tật xấu cũ không bỏ được, cho dù được dạy bảo hay khuyên can rồi nhưng vẫn lặp lại nó. Mặc dù ý ban đầu của câu thành ngữ kể về câu chuyện một con ngựa, nhờ khứu giác đặc biệt đã giúp chủ tìm lại đường về trong lúc nguy cấp, vượt qua cơn hoạn nạn và là sự biểu hiện của tình nghĩa, của sự báo đáp công ơn, song nó đã bị biến thiên qua thời gian. Khi vận dụng vào cuộc sống, dân gian đã dùng diễn tả một ý nghĩa khác hẳn, trái ngược để nói người nào vẫn theo thói quen cũ, thói xấu trước không bỏ được, chứng nào tật ấy, không chịu tu tỉnh, hối hận cải thiện, toàn nghĩa chê trách và miệt thị. Đây là một trong nhiều điển tích điển cố đã biến chuyển ngữ nghĩa, thay đổi ý nghĩa giáo dục truyền tải như bản nghĩa của nó. Bởi vậy, có thơ rằng: Ngày xưa tình nghĩa ngựa về/Bây giờ là kẻ theo nghề quen mui.

Ý nghĩa chê bai ở những ví dụ trên hoàn toàn trái ngược với ý tốt đẹp ban đầu. Tuy nhiên, tại sao câu thành ngữ lại có sự thay đổi trái ngược như vậy? Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, điều này phụ thuộc vào bối cảnh xã hội và thực tế cuộc sống mà người dân trải qua, chứng kiến... mà thực tế đó đem lắp ghép vào câu thành ngữ thấy có sự phù hợp thì coi như dân gian đã ban cho câu nói ấy một số phận trong xã hội.