Con người sinh ra ở đời, bất luận là người giàu sang hay nghèo hèn, từ bậc lãnh tụ nguyên thủ quốc gia, giàu có nổi tiếng, cho đến binh lính, người buôn thúng bán bưng, người không có đất cắm dùi đều có khuyết điểm và không thể nào tất cả mọi việc đều như ý muốn.

Tất cả chúng sinh đều có lòng tham, vừa sinh ra đã có đầy đủ. Lòng tham này, tham không biết chán, càng nhiều càng tốt; đúng là lòng tham không đáy. Cổ đức có một bài thơ:

Lương Vũ ngất ngưỡng con trời,

Quyền cao danh hiển còn đòi thành tiên. 

Thạch Sùng kho đụn đầy tiền, 

Biển xanh muốn biến ao điền thêm tươi. 

Tây Thi diễm lệ rạng ngời, 

Soi gương hiềm nỗi trên đời kém xinh. 

Bành Tổ tuổi thọ tám trăm, 

Muốn còn sống mãi nghìn năm chưa vừa. 

Cho nên, con người khó mà bằng lòng với những gì mình có. 

Lòng tham cũng có tham thiện, tham ác, tham chính, tham tà; hoặc là tham chính đáng, chỉ cần không trở ngại đạo đức và cuộc sống của chúng ta. Nhưng con người vừa thấy những thứ mình thích thì trong tâm thôi thúc phải tìm cho bằng được. Nếu tìm không được thì họ dùng mọi thủ đoạn, bất kể phạm pháp cũng phải có cho được. Do đó, tất cả ác nghiệp cũng từ đây mà gây nên. Hay nói cách khác, tiết kiệm là một đức hạnh tốt của con người. Nếu người keo kiệt không chịu giúp đỡ người khác, và bản thân mình cũng không dám ăn mặc thì trở thành kẻ nô lệ giữ tiền của. Mặc dù tiền của làm cho con người sung sướng hạnh phúc, nhưng cũng khiến cho con người sa đọa và đau khổ. Có người giàu nứt đố đổ vách mà còn dòm ngó của cải người khác. Có người nghĩ có tiền sẽ đẻ ra tiền nên dùng cách cho vay nặng lãi. Có người lừa đảo, trộm cắp của người khác. Có người muốn chiếm lấy của người khác làm của mình. Tóm lại, vì muốn có tiền của mà con người phải chịu nhiều đau khổ.

Vì muốn có được tiền của, có người sống chi tiêu tiết kiệm mà được, có người nhịn ăn nhịn mặc, dành dụm từng đồng từng cắc, có người dùng thủ đoạn tinh vi lừa đảo mà có được, có người tạo các ác nghiệp mà có được. Thế gian này không có chuyện không lao động cực nhọc mà có của cải. Do đó, khi làm việc gì, chúng ta phải cân nhắc kỹ đến hậu quả của nó.

Ngày xưa, có một người ở vùng nông thôn, tính tình chất phác, thật thà, thường ngày sinh sống bằng nghề chăn dê. Nhờ hắn biết cách nuôi, chăm sóc dê nên thời gian không lâu bầy dê sinh con đẻ cái rất đông; hắn lại gặp thời, ăn nên làm ra, trở thành người giàu nhất địa phương. Mặc dù hắn có rất nhiều tiền, nhưng lòng dạ rất hẹp hòi, keo kiệt, bản thân không dám ăn mặc, cũng không giúp đỡ cho người nghèo khổ; cho nên, mọi người gọi hắn là trùm sò keo kiệt. 

Một hôm, có một tên lừa đảo, chuyên đi lừa gạt rất nhiều người, đã tìm cách tiếp cận tên chăn dê, giả vờ thân thiện nói: 

– Này anh! Chúng ta là bà con xa, nên có tình cảm rất sâu đậm. Hiện nay, anh là người giàu có nổi tiếng, nhưng còn thiếu một điều quan trọng. 

Tên chăn dê hỏi: 

– Tôi thiếu điều gì? 

– Anh thiếu một người vợ trẻ xinh đẹp, có đức hạnh. 

Nghe tên lừa đảo nói như thế, hắn thấy cũng đúng. Thường ngày, hắn chỉ lo gầy dựng sự nghiệp, nay cuộc sống đã sung túc, nên cần một người vợ để quán xuyến việc trong nhà, và tương lai còn phải có con cái nối dõi tông đường. 

Hắn bảo tên lừa đảo: 

– Này anh! Không biết anh có cách gì giúp tôi cưới được cô vợ trẻ, hiền thục, thông minh không? 

Tên lừa đảo hớn hở nói: 

– Tất nhiên là được rồi! Hôm nay tôi đến đây vì việc này. 

– Anh có chắc là tìm được cô gái như tôi đã nói không? 

– Tôi tìm được rồi. Ở xóm dưới có một thiếu nữ rất xinh đẹp, hiền thục, đoan trang, lại có đức hạnh tốt, rất thích hợp làm vợ anh. 

– Có thật không? 

– Đương nhiên là thật rồi! 

Nghe gã lừa đảo nói, hắn rất hài lòng, vui mừng khôn xiết, hỏi:

 – Vậy hoàn tất việc hỏi cưới này, chi phí khoảng bao nhiêu? 

Tên lừa đảo nói: 

– Tất nhiên tiền càng nhiều thì khả năng thành công càng cao, anh càng nổi tiếng. 

Xưa nay, tên chăn dê là trùm sò keo kiệt, nhưng lần này hắn hào phóng vung tay quá trán, đưa cho tên lừa đảo một số tiền rất lớn. Hắn hy vọng việc tốt đẹp này chóng thành. Trải qua vài ngày, gã lừa đảo đến nói: 

– Cô gái này đã đồng ý kết hôn với anh rồi, nhưng anh phải chi thêm một số tiền để làm lễ đính hôn. 

Hắn lại đưa tiền cho gã để làm lễ hỏi vợ. Từ đó, hắn cứ lâng lâng vui sướng bay bổng, quên ăn bỏ ngủ; lúc nào cũng nghĩ đến cô vợ trẻ, xinh đẹp, hiền thục. 

Vài ngày sau, tên lừa đảo lại đến nói lễ đính hôn đã xong, chuẩn bị lễ kết hôn; trước tiên phải mua căn nhà xinh xắn. Hắn lại đưa cho gã một số tiền. 

Qua vài ngày, gã lại đến đòi tiền để mua đồ trang trí nội thất. Hắn lại đưa tiền cho gã. Sau vài ngày nữa, gã lại đến bảo cô dâu muốn của hồi môn, xin hắn cho một số tiền. Hắn lại giao tiền cho gã. Tên lừa đảo gạt được một số tiền khá lớn rồi chuồn mất. Gã chăn dê cứ mãi trông ngóng đợi chờ, năm tháng trôi qua, tài sản của hắn bị gã lừa đảo lấy sạch mà chẳng thấy cô dâu, hắn mới biết mình bị lừa.

Bài học đạo lý 

Việc tốt thì keo kiệt, lại đem tiền của gom góp khổ nhọc cả đời đưa sạch cho gã lừa đảo. Đây có phải là kẻ thông minh không? Tham của rẻ là bệnh rất nặng của loài người. Qua lại với bạn bè thì mong cho họ tặng quà cáp; mời khách thì mong người ta mời mình nhiều; làm việc thì trộm lấy vật liệu, làm việc qua loa; lười làm việc lại mong người trả tiền công nhiều; muốn người khác giúp đỡ mình nhiều...

Người sẵn lòng giúp đỡ người khác nhưng không mong cầu họ đền đáp lại thì rất ít; phần đông mọi người đều muốn bỏ ít mà được nhiều. Từ đó dẫn đến tranh chấp lợi lộc, lừa đảo, gạt gẫm rất nhiều. Nhận chút ân huệ của người thì sau đó phải trả lại rất nhiều. Cho nên vô tình con người rơi vào vòng xoáy năm dục, tính toán làm được lợi một chút, dần dần cũng hạ thấp nhân cách, trở thành kẻ tiểu nhân ở thế gian. 

Con người đến thế gian này là trả nghiệp. Đức Phật dạy: “Nghiệp không nặng không sinh Ta-bà”. Vì thế, làm người, làm việc phải trả giá nhiều mới có thể tiêu nghiệp, và mới có thể trả nghiệp; nhân cách, đạo đức cũng sẽ từ từ nâng cao. Kẻ hám của rẻ dần dần sa ngã. Thăng hay đọa ở tại một niệm này; tương lai khổ hay vui lại khác nhau một trời một vực.

(Trích từ Chuyện bách dụ – SC. Viên Thắng dịch)