Xin bắt đầu từ tên chùa. Ở Việt Nam, các ngôi tự viện Phật giáo thường dùng các tên với nội dung liên quan đến Phật, Pháp như: Thích Ca, A Di Đà, Dược Sư, Quán Thế Âm, Pháp Bửu, Diệu Pháp, Hoằng Pháp, Liên Hoa, Thiền Quang, Tịnh Độ…; liên quan đến phúc đức như: Sùng Đức, Sùng Thánh, Diên Linh, Diên Thọ, Phước Nghiêm…; liên quan đến địa phương như: Bái Đính, Linh Mụ, Ngọc Sơn… Riêng chùa Việt ở Mỹ, tên “Việt Nam” liên quan đến quê cha đất tổ; “Trúc Lâm” liên quan đến thiền phái riêng biệt của người Việt; hay pháp danh của các vị cao tăng Việt.

Tên các chùa cổ, tổ đình và địa danh Việt thân thương thường được dùng làm tên hiệu là phổ biến hơn cả. Chẳng hạn, chùa Việt Nam ở Seatlle, chùa Việt Nam ở Los Angeles, chùa Việt Nam ở Phoenix, chùa Việt Nam ở Sugar Land; thiền viện Trúc Lâm Đại Đăng ở Bonsall, thiền viện Chánh Pháp ở Oklahoma, thiền viện Bồ Đề ở Braintree, thiền viện Đạo Viên ở Lantier; chùa Vĩnh Nghiêm ở Pomona, chùaPháp Hoa ở El Monte, chùa Linh Sơn ở Austin, chùa Phổ Minh ở Fort Smith, chùa Vạn Hạnh ở Santee, chùa Quan Âm ở Montréal, chùaLinh Mụ ở Stone Mountain, chùa Kỳ Viên ở Washington, chùa Pháp Vân ở Mississauga; tu viện Kim Sơn ở Watsonville, tu viện Liễu Quán ở Warner Springs, tổ đình Từ Quang ở Montréal; tịnh xá Minh Đăng Quang ở Westminster, tịnh xá Ngọc Sơn ở Portland, tịnh xá Ngọc Hòa ở San Jose …

Chùa Việt Nam tại Mỹ mọi việc giao tiếp và tụng niệm đều bằng tiếng Việt, cho dù thực hiện nghi thức truyền thống theo từng mỗi hệ phái, thiền phái. Còn ở các buổi lễ lớn, đặc biệt là các buổi giảng pháp, thường có nhiều Phật tử nước ngoài và thiếu nhi tham dự, các thầy sử dụng tiếng Việt lẫn tiếng Anh. Ngoài kiến thức và bằng cấp cử nhân Phật học, nhiều thầy trụ trì đã có học vị tiến sĩ tại Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ và các nước khác, như: cố Hòa thượng Thích Thiên Ân, cố Hòa thượng Thích Mãn Giác, Hòa thượng Thích Viên Lý, Thiền sư Khải Thiên, Hòa thượng Thích Đỗng Tuyên, Thượng tọa Thích Thiện Thái, Thượng tọa Thích Hạnh Đức, Ni sư Thích Nữ Giới Hương…

Những hình ảnh về nếp sinh hoạt các chùa Việt Nam tại Mỹ mà chúng tôi đã trình bày, cho thấy sức sống ngập tràn đạo vị và đậm nét dân tộc của chùa Việt Nam tại Mỹ. Đa số các chùa mỗi ngày đều có thời khóa tụng niệm. Ngoài ra, cuối tuần các chùa Việt Nam tại Mỹ đều có buổi tụng kinh, giảng pháp và ẩm thực chay. Một số nơi còn tổ chức các lớp dạy Việt ngữ, nhiều hình thức sinh hoạt Gia đình Phật tử và các chương trình xã hội, y tế, từ thiện. Hằng năm, những ngày lễ tết như Nguyên đán, Trung thu, Đại lễ Phật Đản, Vu Lan, Phật Thành Đạo, các lễ vía đức Phật A Di Đà, Bồ tát Quán Thế Âm, pháp hội Dược Sư…, các chùa thường tổ chức trang nghiêm, chu đáo cho đông đảo Phật tử, đồng hương gần xa về chùa tu học, lễ bái và sinh hoạt văn nghệ…

Hầu hết các tượng thờ lớn nhỏ ở các chùa Việt Nam tại Mỹ, đều được làm bằng các chất liệu đá, đồng, gỗ, gốm, fiberglass… với kiểu dáng giống tượng các chùa tại Việt Nam. Cũng có chùa đặt tượng ở Đài Loan, Trung Quốc… nhưng không nhiều.

Chùa Việt Nam tại Mỹ, tu viện Kim Sơn, tu viện Pháp Vương, tu viện Viên Quang, thiền viện Chân Không, tổ đình Minh Đăng Quang, Như Lai thiền tự, chùa Phổ Từ, chùa Liễu Quán, niệm Phật đường Fremont, thiền viện Vô Ưu (Hoa Kỳ)… khiến người xem thấm đẫm niềm cảm xúc. Càng xúc động hơn khi nhìn thấy trong số đó có các cụ ngồi xe lăn, các cháu bé khép nép bên chân cha mẹ…, ai ai cũng chí tâm thành kính, lòng đầy hoan hỉ mà trang nghiêm!

Kiến trúc chính của chùa Việt Nam tại Mỹ là ngôi chánh điện, hội trường đa năng và tăng xá. Nhiều ngôi chánh điện mang kiến trúc phương Đông và văn hóa Việt Nam được xây dựng mới hoặc sửa lại từ một ngôi nhà thờ, chẳng hạn như thiền viện Chân Nguyên (chùa Sa mạc) ở Adelanto, chùa Huệ Quang, chùa Bảo Quang và tu viện Hoa Nghiêm ở Santa Ana, chùa Việt Nam ở Sugar Land, chùa Vạn Hạnh ở Santee, chùa Viên Thông ở Houston, chùa Pháp Quang ở Grand Prairie, chùa Phổ Từ ở Hayward, chùa Đức Viên ở San Jose, chùa Tam Bảo ở Baton Rouge. Một số ít chùa Việt Nam ở hải ngoại có xây tháp Báo Ân như chùa Tam Bảo ở Baton Rouge, chùa Pháp Vân ở Mississauga, chùa Quan Âm ở Montréal… So với các chùa Việt Nam tại Mỹ theo hệ phái Bắc tông, Nam tông mang dáng vẻ chung, hệ phái Phật giáo Khất sĩ cũng giữ nét đẹp kiến trúc truyền thống qua tịnh xá Ngọc Sơn ở Portland , pháp viện Minh Đăng Quang ở Tampa…

Chùa Việt Nam tại Mỹ có cổng tam quan là: chùa Cổ Lâm ở Seatlle, Địa Tạng Viên Quang tự ở Lynnwood, chùa Phổ Hiền ở Worcester, pháp viện Minh Đăng Quang ở Tampa, tổ đình Từ Đàm Hải Ngoại ở Irving, chùa Pháp Vân ở Mississauga …

Kiến trúc chính của chùa Việt Nam tại Mỹ là ngôi chánh điện, hội trường đa năng và tăng xá. Nhiều ngôi chánh điện mang kiến trúc phương Đông và văn hóa Việt Nam được xây dựng mới hoặc sửa lại từ một ngôi nhà thờ, chẳng hạn như thiền viện Chân Nguyên (chùa Sa mạc) ở Adelanto, chùa Huệ Quang, chùa Bảo Quang và tu viện Hoa Nghiêm ở Santa Ana, chùa Việt Nam ở Sugar Land, chùa Vạn Hạnh ở Santee, chùa Viên Thông ở Houston, chùa Pháp Quang ở Grand Prairie, chùa Phổ Từ ở Hayward, chùa Đức Viên ở San Jose, chùa Tam Bảo ở Baton Rouge. Một số ít chùa Việt Nam ở hải ngoại có xây tháp Báo Ân như chùa Tam Bảo ở Baton Rouge, chùa Pháp Vân ở Mississauga, chùa Quan Âm ở Montréal… So với các chùa Việt Nam tại Mỹ theo hệ phái Bắc tông, Nam tông mang dáng vẻ chung, hệ phái Phật giáo Khất sĩ cũng giữ nét đẹp kiến trúc truyền thống qua tịnh xá Ngọc Sơn ở Portland , pháp viện Minh Đăng Quang ở Tampa…

Tổng thể về kiến trúc chùa Việt Nam tại Mỹ trong vài năm gần đây, nhiều ngôi chùa đã được xây dựng mới, lớn đẹp, uy nghiêm như chùa Viên Thông ở Houston, thiền viện Chân Nguyên ở Adelanto. Nhiều chùa đang được xây dựng lớn như: tu viện Kim Sơn ở Watsonville, chùa Điều Ngự ở Westminster, chùa BátNhã ở Santa Ana, thiền viện Trúc Lâm Đại Đăng ở Bonsall, Thích Ca thiền viện ở Riverside, chùa Tịnh Luật ở Houston, chùa Việt Nam ở Sugar Land, tu viện Viên Quang ở Clover cùng hàng trăm ngôi chùa khác. Nét đặc biệt trong việc tạo dựng các ngôi phạm vũ trang nghiêm là hầu hết chư tăng, chư ni đều trực tiếp xây dựng. Chẳng hạn, chư ni chùa Viên Thông đã cùng một số Phật tử đảm nhận công việc xây dựng ngôi chùa to lớn suốt 7 năm. Tâm huyết, tình cảm, công sức của biết bao tăng, ni và Phật tử hải ngoại thật vô lượng, vô biên!

Nhìn chung, đa số chánh điện các chùa Việt Nam tại Mỹ thờ chư Phật, Bồ tát cùng chư vị A La Hán, Hộ Pháp, Tiêu Diện, Minh Vương… Ở Việt Nam, việc bài trí tượng thờ trong các chùa thường khác nhau tùy theo vùng miền, hệ phái, tông phái. Còn ở Mỹ, đa số các chùa Việt Nam tại Mỹ bài trí điện Phật đơn giản, trang nghiêm, ít thấy sự khác nhau. Mô hình chung được an trí là: Trên cao, tượng đức Phật Thích Ca được tôn thờ ở giữa, hai bên là tượng Bồ tát Quán Thế Âm và tượng Bồ tát Địa Tạng. Tầng dưới kế, phía trước là bộ tượng Tây Phương Tam Thánh.Hai góc bên chánh điện là Hộ Pháp và Tiêu Diện. Phía sau điện Phật có bàn thờ Tổ sư Bồ Đề Đạt Ma và di ảnh chư vị Tổ sư, chư vị trụ trì chùa đã viên tịch. Ngoài ra, các pho tượng khác thường được thờ trong chùa là tượng đức Phật A Di Đà, đức Phật Dược Sư, Bồ tát Di Lặc, Bồ tát Văn Thù, Bồ tát Phổ Hiền, Bồ tát Chuẩn Đề, hoặc tôn giả Ca Diếp, tôn giả A Nan…

Đến nay, ngôi chùa Việt Nam tại Mỹ được xây dựng rất nhiều, có mặt khắp các tiểu bang của Hoa Kỳ và các tỉnh bang của Canada, nhưng chưa có một con số thống kê nào chính xác. Chúng tôi đã tham khảo danh mục chùa Việt Nam ở hải ngoại trên nhiều website Phật giáo và các tập tài liệu in ấn hàng năm nhưng 60% là không liên lạc được qua điện thoại. Thậm chí, có một số chùa, khi chúng tôi đến nơi chỉ thấy là một mảnh đất trống!

Nhìn chung, diện tích mỗi chùa Việt Nam tại Mỹ rộng hẹp khác nhau, nhưng từ xa dễ dàng nhận ra ngôi chùa Việt qua lá cờ Phật giáo và tượng Bồ tát Quán Thế Âm lộ thiên. Có một số nơi, tôn tượng Bồ tát Quán Thế Âm lộ thiên là điểm hành hương, lễ bái của hàng vạn Phật tử và du khách mỗi năm như: chùa Việt Nam ở Sugar Land, thiền viện Chân Nguyên ở Adelanto, tu viện Cát Trắng ở Mims, chùa Tam Bảo ở Tulsa, chùa Quang Nghiêm ở Stockton…

Những chùa Việt Nam tại Mỹ có diện tích rộng rãi thường tôn trí nhiều pho tượng Phật, Bồ tát lộ thiên sống động nét từ bi ở sân trước hoặc trong khuôn viên chùa. Đó là tượng đức Phật Thích Ca, vườn tượng Tứ động tâm, tượng đức Phật A Di Đà, tượng Bồ tát Di Lặc, tượng 18 vị A La Hán… ở các nơi như: tu viện Viên Quang ở Clove, tu viện Cát Trắng ở Mims, chùa Cổ Lâm ở Seattle, chùa Linh Sơn ở Santa Fe, chùa Diệu Đế ở Pensacola, tu viện Pháp Vương ở Escondido, chùa Bảo Quang ở Santa Ana, chùa Kim Quang ở Sacramento, chùa Thiện Ân ở Fresno, chùa Phước Huệ ở Tacoma, Địa Tạng Viên Quang tự ở Lynnwood, tổ đình Từ Quang ở Montréal…

Khi nói về kiến trúc chùa Việt Nam tại Mỹ, thông thường chúng ta hay nhắc đến cổng chính, ngôi chánh điện, bảo tháp, giảng đường, thiền đường, tăng xá… Kiến trúc ngôi chùa Việt ở Mỹ thật đa dạng, phong phú, toát lên tâm thức dân tộc.

Âm hưởng đậm đà bản sắc Việt Nam còn được thể hiện qua các phương diện khác ở các chùa Việt tại nước ngoài. Ngoài tượng thờ, các pháp khí, pháp cụ, pháp phục Phật giáo như chuông, trống, mõ, nhang án, bát hương, phướn, lọng che, áo tràng… cũng được chư tăng, ni, Phật tử mang từ quê nhà qua. Cho nên, dù đang ở trên đất Mỹ, người Phật tử bước vào chùa đều cảm thấy sự thân quen, đầm ấm nét hồn dân tộc.

Dù đang ở trên đất Mỹ, nơi thủ đô Washington D.C. hay ở một làng quê xa xôi tận tiểu bang Minnesota, Oregon, New Hampshire, Louisiana (Hoa Kỳ), hay các tỉnh bang Ontario, Québec hoặc thành phố Vancouver (Canada)…, chua noi tieng Viet Nam vẫn được nhận ra một cách dễ dàng từ xa.

Ở đâu có người Việt, ở đó có chùa. Chùa Việt Nam tại Mỹ đã giữ được bản sắc văn hóa dân tộc qua hơn 30 năm có mặt trên đất Mỹ. Đến thăm một chùa Việt Nam tại Mỹ vào ngày chủ nhật, du khách Việt sẽ cảm thấy ấm áp tình đồng hương; sẽ thấy sự sống động qua nét giao thoa văn hóa Đông Tây; sẽ càng thấm thía sâu sắc hai câu thơ của nhà thơ, nhà sư Huyền Không:

Mái chùa che chở hồn dân tộc,

Nếp sống muôn đời của tổ tông.

Với tiến độ phát triển này, thiết nghĩ, năm năm, mười năm tới, diện mạo ngôi chùa Việt Nam tại Mỹ chắc chắn sẽ thay đổi nhiều. Ngôi chùa Việt trong tương lai sẽ trở thành trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng, văn hóa, giáo dục và xã hội không chỉ cho cư dân Mỹ gốc Việt trong từng vùng mà còn là nơi sinh hoạt tâm linh hướng thượng cho người Mỹ bản địa; càng là nơi lưu giữ bản sắc văn hóa Việt, đồng thời giao lưu và tiếp biến văn hóa tại địa phương, tạo nên sự phát triển văn hóa phong phú, đa dạng và tiến bộ hơn.