Sự nhất quán trong vũ trụ quan vạn vật nhất thể, âm dương tương liên đã làm nền tảng vững vàng để đặt lên đó những giá trị hiếu kính – bổn phận cháu con với tiên tổ, cội nguồn.

Trong cách nghĩ của người Việt, khi mất đi, con người không biến mất vào hư vô mà vẫn ở lại với dương thế, vẫn hiện hữu trong một cách thức khác (bằng linh hồn) sống trong gia đình để bao bọc, hộ phù hậu duệ của mình như lúc sinh thời. Chính vì vậy, con cháu phải tưởng nhớ và tỏ bày lòng thành kính. Ngay tư duy ấy đã ngầm mang ý nghĩa giáo hóa người sống phải sống tử tế, để những điều tốt đẹp được lòng người đã khuất, tránh những điều xấu xa làm thương tổn vong linh tổ tiên. Vì xét sâu xa, họ chính là hình ảnh, dấu vết còn lại của người đã khuất hiện hữu cụ thể trên dương thế.

Việc cúng tế không chỉ để đội ơn bàn tay vô hình của tổ tiên phù hộ độ trì cho cuộc sống của chúng ta, mà là một trách nhiệm bổn phận bắt buộc hướng về cội nguồn, dòng dõi, chủng tộc đã tạo ra mình trong cuộc đời. Cụ Vệ Thạc- Đào Duy Anh viết trong "Việt Nam văn hóa sử cương"-(1): Việt Nam văn hóa sử cương, Vệ-Thạch Đào-Duy-Anh, Nhã Nam & NXB Thế giới, 2014. “Về gia tộc thì sự sùng bái tổ tiên là quan trọng hơn cả”; và giải thích: “Vong hồn đối với người sống là hai đường dương gian âm phủ khác nhau, nhưng vẫn thường săn sóc đến con cháu luôn. Mỗi khi gia đình có điều vui, điều buồn, điều sợ thì linh hồn tổ tiên thường cũng dự một phần. Con cháu làm ăn tổ tiên thường phù hộ, khi có việc gì nguy hiểm sắp tới, tổ tiên thường báo mộng để con cháu tìm cách mà đề phòng. Bởi đối với gia đình, linh hồn tổ tiên có quan hệ mật thiết như thế, nên con cháu phải cúng cấp tổ tiên”. Ý nghĩa của nghi lễ cúng bái tổ tiên cũng được cụ Vệ Thạc giải thích: “Việc tế tự tổ tiên không phải chỉ cốt cho linh hồn tổ tiên khỏi khổ mà còn có một ý nghĩa xa hơn nữa, là nhớ ơn sinh thành của tổ tiên (phục bản phản thủy), và lưu truyền nòi giống mãi về sau (vĩnh truyền tôn thống), cho nên ta có thể cho rằng, tế tự tổ tiên là lấy sự duy trì chủ tộc làm mục đích”.

Chu niên, ngoài những ngày giỗ dành cho từng vị tiền nhân, thì các dịp tết Hàn thực, tết Thanh minh, tết Đoan ngọ, tết Trung thu, tết Trùng cửu, tết Cơm mới, tết Thượng nguyên, tết Hạ nguyên, đặc biệt tết Nguyên đán đều là những dịp lễ tế chung ông bà tổ tiên, bày tỏ hiếu đạo. Vì thế, trong chuỗi thời gian sống của năm ở những vùng cư dân còn giữ đúng các nguyên tắc truyền thống, thì những lễ giỗ chạp, lễ bái hướng đến tổ tiên ông bà đã khuất diễn ra thường xuyên như thể đó là những nghi thức giữ chặt riêng mối đạo đức trong đời sống, để trong tâm thức người sống không bao giờ được phép vắng bóng tiền nhân. Tết nhất thì thể hiện cụ thể hơn, như cụ Đào Duy Anh viết: “Về tết Nguyên đán từ ngày 30 tháng Chạp người ta đã làm lễ “rước ông bà”. Trong ba ngày mùng Một, mùng Hai, mùng Ba thì suốt đêm ngày lúc nào cũng có hương đèn và lễ vật để cúng tổ tiên. Đến chiều mùng Ba hay sáng mùng Bốn thì làm lễ “đưa ông bà” và đốt vàng bạc, đốt quần áo giấy đã cúng trong ba ngày Tết”.

Mời ông bà về ăn Tết với cháu con cũng là một thực hành tâm linh đặc biệt biến những gia đình thành nơi hội tụ ấm cúng, xóa đi những cách trở địa lý, quan niệm, chính kiến để người sống vì tình máu mủ ruột rà mà ngồi chung mâm; xóa đi ranh giới âm dương để “đối thoại”, tưởng nhớ đến người đã khuất. Nhà văn, nhà nghiên cứu phong tục Toan Ánh diễn giải: “Qua việc thờ phụng tổ tiên tại Việt Nam, người khuất và người còn sống luôn luôn như có một sự liên lạc mật thiết. Sự thờ cúng chính là môi trường gặp gỡ của thế giới hữu hình và vũ trụ thần linh.

Phong tục tế tự gia tiên trong ngày Tết là điều bắt buộc, là truyền thống cốt lõi, đi xuyên vào trong hệ thống nghi thức của mọi tôn giáo khi du nhập vào Việt Nam. Có cả tôn giáo như đạo Thiên Chúa, khi đến Việt Nam cũng chịu những tiếp biến hài hòa với tâm thức bản địa. Cạnh (hay dưới) bàn thờ Chúa, Đức Mẹ bao giờ cũng có di ảnh tổ tiên, ông bà, nhang đèn nghiêm túc. Nếu tại các nhà thờ Công giáo Việt Nam, sáng mồng một Tết là ngày cầu cho quốc thái dân an, thì sáng mồng hai Tết là dành riêng để kính nhớ ông bà tổ tiên. Tức là về nghi thức cúng gia tiên của người Công giáo Việt Nam có sự khác biệt so với truyền thống, không cúng đón, cúng đưa, nhưng lại gắn kết hòa hợp với thực hành tôn giáo để tạo nên một hình thái nghi lễ mới, ở đó không bứt lìa hay đứt gãy với truyền thống. Còn lại, người theo Phật giáo thì lại giữ phương thức cúng tổ tiên theo truyền thống gia tiên hay đi chùa vào các ngày Tết để cầu siêu, tịnh niệm hướng tới ông bà, cầu tài lộc trong năm mới.

Nhưng tất cả, dù cho có “biến tấu” về hình thức, có khác biệt về hình thái, nhưng nền tảng cốt lõi của đạo gia tiên truyền thống vẫn đủ mạnh để duy trì trong xã hội một nề nếp tốt đẹp, một quy hướng tâm thức hiếu kính với tiền nhân, liên đới với việc giáo dục đạo hiếu cho những thế hệ kế cận để đạo lý gia phong được vững vàng.

Cụ Phan Kế Bính viết trong "Việt Nam phong tục" cho thấy sự gắn kết giữa lòng thành kính của nghi thức con cháu với ông bà tổ tiên đi cùng những sinh hoạt gia đình hiếu thuận: “Sáng mồng một Tết thì làm cỗ cúng gia tiên, và cúng cả Thổ Công, Táo Quân, Nghệ Sư… cỗ bàn to nhỏ thế nào mặc lòng, nhưng làm sao cũng phải có bánh chưng, cá kho, giò, chả, dưa hành, thịt bò mới ra cỗ ngày Tết. Có nhà dựng hai cây mía cạnh bàn thờ để làm gậy cho ông vải (…). Cúng gia tiên xong thì con cháu ra mừng tuổi ông bà, cha mẹ, lạy hai lạy. Ông bà cha mẹ mừng cho con cháu mỗi đứa một vài xu hoặc một vài hào gọi là tiền mừng tuổi (…). Các nhà con thứ, cha mẹ còn thì đem biếu thức nọ thức kia. Cha mẹ mất rồi thì hôm mồng hai Tết, phải làm cỗ đem đến nhà con trưởng cúng cha mẹ. Người nghèo thì đem giầu cau vàng hương đến lễ cũng được. Ngày mồng Ba cũng như ngày mồng Hai. Ngày mồng Bốn thì hóa vàng. Ngày ấy xấu hay là chạm phải ngày tuổi chủ nhà thì hóa trước sau một ngày cũng được, có nhà để đến mồng bảy mới hóa vàng, gọi là ngày cúng tiễn ông vải. Hôm ấy con cái họp đông đủ mà ăn uống vui vầy với nhau”.

“Con cái họp đông đủ mà ăn uống vui vầy với nhau”, đó chính là điều ông bà tổ tiên muốn, và đó cũng là khát vọng thuận hòa lý tưởng của người sống trong một nhà, trong một nước – một khi tâm thức cùng một quy hướng đến cội nguồn thiêng liêng, là tổ tông, là thân tộc, là mái nhà, là quê hương!

Chính đây là một trong những điều sâu xa làm nên những giá trị thiêng liêng của Tết trong mỗi gia đình!