"NGÀY XUÂN TỈNH GIẤC GIỮA CƠN SAY"
Một bài thơ của Lý Bạch
Hoang Phong
Mùa "đại dịch" không được phép đi đâu cả, ra vườn xới đất trồng mấy dây bầu. Tiết trời đã sang xuân, vài loài hoa đầu mùa đang nở rộ. Nghỉ tay ngồi bên thềm sân, bỗng dưng chợt nhớ đến một bài thơ say của thi hào Lý Bạch. Cách nay lâu lắm, đã hơn 12 thế kỷ, có một thi hào say khướt giữa một mùa xuân. Tuy không biết uống rượu thế nhưng dường như tôi cũng say, say cái hơi men của một thi nhân thời Đường và cả sự đảo điên của thế sự. Bài thơ mang tựa là "Xuân nhật túy khởi ngôn chí" (春日醉起言志 ), có nghĩa là "Ngày xuân chợt tỉnh giấc trong lúc quá chén, tự nói lên những cảm nghĩ của mình".
Đại ý bài thơ là người thi sĩ tìm nguồn vui trong chén rượu, thế nhưng thật ra dường như đấy cũng chỉ là một cách mượn hơi men để trốn tránh hiện thực. Thi nhân đang ngất ngây bên chén rượu, thế nhưng bất chợt giật mình và tự hỏi: ngày tháng nào đây? Thi nhân quên mất cả thời gian. Choáng váng vì hơi men, mùa xuân đang hiện ra trước mắt cũng chẳng hay, nỗi ray rứt hiện lên trong lòng cũng chẳng biết. Chẳng may trong lúc say nếu chợt tỉnh nhìn thấy hiện thực hiện ra với mình thì thi nhân lại phải rót thêm một chén rượu khác để nghêu ngao hát lên một bài ca vô nghĩa, để chờ đợi một cái gì đó thật êm ả và an bình của một đêm trăng sáng.
Bài thơ bắt đầu bằng một nhận thức trước sự bon chen của xã hội và cuộc sống điền rồ của con người.
Xử thế nhược đại mộng
Hồ vi lao kỳ sinh
Nếu xem thế sự như một giấc mơ dài
Thì lao đao để mà làm gì?
"Cuộc sống như một giấc mộng dài" là một ý niệm đã ăn sâu vào tư tưởng và nền văn hóa của Trung quốc từ nghìn xưa. Vào thế kỷ thứ IV trước Tây lịch, giữa ban ngày, Trang tử nằm mơ thấy mình hóa thành một con bướm - "Trang Chu mộng hồ điệp" - thế nhưng sau khi tỉnh giấc thì lại tự hỏi không biết là Trang Chu nằm mơ thấy mình hóa thành con bướm hay con bướm nằm mơ hóa thành Trang Chu. Cái thắc mắc đó đưa chúng ta vào một thế giới của ảo giác, lừa phỉnh và không thật.
Mới hôm qua, con người còn đang say sưa phát triển kinh tế, chứng khoán gia tăng, toàn cầu hóa xã hội con người. Thế nhưng đột nhiên dường như cả nhân loại đang giật mình và hoảng hốt giữa một cơn ác mộng. Phải chăng Lý Bạch từ ngàn xưa vội rót thêm một chén rượu để được tiếp tục làm một con bướm giữa mùa xuân, và hát lên để chờ một đêm trăng sáng?
Thế nhưng ngày nay con trăng vằng vặc không còn là một hình ảnh lý tưởng nói lên một cái gì đó thật tinh khiết, êm ả và thanh tịnh nữa. Đèn điện khắp nơi, ô nhiễm làm mờ đục cả bầu trời, con người đã lên được mặt trăng và trở về địa cầu, không còn mấy ai để ý hay trông thấy ánh trăng vằng vặc của một đêm trăng tròn. Các bài thơ say với trăng của Lý Bạch ngày nay không còn mang một ý nghĩa nào nữa, không còn tạo được một xúc cảm nào nữa như hàng ngàn năm trước. Tuy nhiên chúng ta hãy cố gắng trở về với một thời quá khứ xa xưa để cùng say với Lý Bạch giữa ban ngày, và cùng nhau chờ một con trăng sáng.
Bài thơ như sau:
Ngày xuân tỉnh giấc giữa cơn say
Thơ: Lý Bạch
Lời Việt: Hoang Phong
***
Cuộc đời ảo giác giấc mộng dài,
Lao đao chuốc khổ để làm chi?
Suốt ngày say khướt bên chén rượu,
Mình ta ngất ngưỡng mái hiên ngoài.
Giật mình, ô kìa con chim nhỏ,
Líu lo trước ngõ giữa khóm hoa.
À nhỉ, hóa ra mùa nào đấy?
Oanh vàng chào đón gió xuân sang.
Xao xuyến, lòng ta chừng bật khóc,
Vội rót rượu thêm một chén đầy.
Hát vang ta chờ con trăng sáng.
Tiếng hát vừa vơi, mộng đã tàn.
Bures-Sur-Yvette, 15.04.20
Rót thêm một chén rượu để ngẩng cổ hát vang, thế nhưng tiếng hát vừa dứt thì thi nhân lại trở thành Lý Bạch, quên mất mình là một con bướm đang bay lượn trong một khóm hoa xuân. Ngày vẫn chưa tắt, con trăng vẫn chưa lên. Con người vẫn cứ tiếp tục nuôi dưỡng một giấc mơ dài. Vũ trụ "tuyệt vời" sinh ra một vị lãnh đạo "tuyệt vời", thế nhưng nơi quê hương của Lý Bạch dường như cũng sinh ra một con siêu vi khuẩn "bé xíu". Giấc mộng của một thi nhân phải chăng cũng chỉ là một con bướm "bé xíu" giữa một mùa xuân?
Sau đây là nguyên bản bài thơ bằng tiếng Hán của Lý Bạch, kèm theo một bản dịch âm và một bản dịch nghĩa:
春日醉起言志
XUÂN NHẬT TÚY KHỞI
NGÔN CHÍ
處世若大夢，(Xử thế nhược đại mộng) Nếu xem cuộc sống như ảo mộng
爲勞其生。 (Hồ vi lao kỳ sinh?) Thì lao đao để mà làm gì?
所以終日醉，(Sở dĩ chung nhật túy,) Hãy cứ suốt ngày say khướt.
頹然臥前楹。(Đồi nhiên ngọa tiền doanh.) Ngả nghiêng trước mái hiên ngoài.
覺來盼庭前，(Giác lai phán đình tiền,) Tỉnh giấc nhìn ra trước sân,
一鳥花間鳴。(Nhất điểu hoa giang minh.) Một con chim đang hót trong khóm hoa.
借問此何日，(Tá vấn thử hà nhật,) Tự hỏi: hóa ra mùa (ngày) nào đấy?
春風語流鶯。(Xuân phong ngữ lưu oanh.) Con chim oanh líu lo trong gió xuân.
感之欲歎息，(Cảm chi dục thán tức,) Xúc động chừng muốn khóc. (nghẹn thở)
對酒還自傾。(Đối tửu hoàn tự khuynh.) Tự mình rót thêm một chén rượu,
浩歌待明月，(Hạo ca đã minh nguyệt,) Hát vang chờ trăng sáng.
曲盡已忘情. (Khúc tận dĩ vong tình.) Bài ca vừa dứt, đã quên ngay các cảm nhận.
(Hoang Phong dịch nghĩa)
Bài thơ có hai chữ khó hiểu và khá "kín đáo": chữ thứ nhất là chữ cuối của tựa bài thơ đó là chữ 志/ "chí", có nghĩa là "ý nguyện" hay "tâm nguyện" của mình (the will), và chữ cuối của câu cuối, tức câu kết, là chữ 情/"tình". Vậy Lý Bạch muốn nói lên điều gì qua hai chữ này? Đối với chữ thứ nhất thì cũng có thể đoán được, đó là ý nguyện xa lánh cái bon chen của thế tục, chối bỏ hiện thực, và nhất là rất sợ khi tỉnh rượu thì quên mất các ảo giác của mình trong lúc say. Đối với chữ thứ hai là chữ 情/"tình", từ điển tiếng Anh và tiếng Pháp dịch là "cảm tính", "cảm nhận", "xúc cảm" hay "trạng huống" (feeling / emotion / sense / situation /sentiment), từ điển Hán-Nôm thì lại dịch là "tình", khiến các dịch giả có thể liên tưởng đến "tình yêu" hay "tình thương" (?), hoặc một "mối tình" nào đó, điều này khiến không những câu kết không có nghĩa gì cả mà toàn thể bản dịch mất hết sự mạch lạc trong xúc cảm và cả nội dung. Một số bản dịch tiếng Anh và tiếng Pháp dịch chữ 情/tình là "xúc cảm", "cảm nhận" hay "cảnh huống", cách dịch này khá từ chương nhưng không nói lên được những gì mà thi nhân muốn nói. Nhiều bản dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Việt đã được tham khảo, thế nhưng dường như không có bản dịch nào nói lên được tâm nguyện (志/chí) của Lý Bạch và "tình" hay các sự "cảm nhận" của Lý Bạch là gì.
Bức họa này thường được kèm chung với các bản dịch tiếng Anh, thế nhưng cũng không được đúng lắm với nội dung của bài thơ. Lý Bạch say khướt giữa ban ngày, hát vang để chờ trăng lên, thế nhưng ngày vẫn chưa tắt, đêm thanh trăng sáng vẫn chưa hiện lên với mình, chỉ giật mình thoáng thấy một mùa xuân.
Xin trích dẫn dưới đây ba bản dịch tiếng Việt của các vị Hán học tiền bối: Trần Trọng Kim, Tản Đà, Trần Trọng San, củng với một bản dịch tiếng Anh và một bản dịch tiếng Pháp.
Bản dịch của Trần Trọng Kim
Ngày xuân say dậy nói chí của mình
Ở đời tựa giấc chiêm bao
Làm chi mà phải lao đao nhọc mình
Suốt ngày mượn chén khuây tình
Say rồi nghiêng ngửa bên mành hàng ba
Tỉnh ra trông mé trước nhà
Một con chim hót trong hoa ngọt ngào
Hỏi xem ngày ấy ngày nào
Chim oanh ríu rít đón chào gió đông;
Thở than cảm xúc nỗi lòng
Chuốc xem ít chén say cùng cảnh vui
Hát ngao chờ bóng trăng soi
Ca vừa dứt khúc đã nguôi mối tình
____________________
Bản dịch của Tản Đà
Ngày xuân say rượu dậy nói chí mình
Ở đời như giấc chiêm bao
Cái thân còn đó, lao đao làm gì?
Cho nên suốt buổi say lì,
Nằm lăn trước cột, biết gì có ta.
Tỉnh thôi đưa mắt sân nhà.
Một con chim hót bên hoa ngọt ngào.
Hỏi xem: nay đó ngày nào?
Ngày xuân gió mát, vui chào tiếng oanh.
Ngậm ngùi cám cảnh sinh tình,
Nghiêng bầu, mình lại với mình làm vui.
Hát ran, chờ tấm trăng soi,
Thoạt xong câu hát thời rồi đã quên (?).
____________________
Bản dịch của Trần Trọng San
(không truy tìm được tựa?)
Đời là một giấc mơ thôi
Thì làm nhọc cuộc sống này mà chi
Cho nên say khướt li bì
Suốt ngày uể oải nằm kề trước hiên
Tỉnh ra sân trước trông nhìn
Trong hoa thấy một con chim thì thào
Hôm nay là cái hôm nào
Tiếng oanh trò chuyện lào xào gió xuân
Buồn lòng những muốn thở than
Thuận tay vẫn cứ rót tràn mãi thôi
Hát vang chờ đợi trăng chơi
Vừa xong khúc đã quên rồi tình kia
________________
Bản dịch tiếng Anh
(Waking from Drunken Sleep on a Spring Day)
Life is a dream. No need to stir.
Remembering this I’m drunk all day.
Lying helpless beside the porch,
Waking to see the deep garden.
One bird calls among the flowers.
Ask myself what’s the season?
Song of the oriole in Spring breezes,
Voice of beauty sadly moves me.
Is there wine? Ah, fill the cup.
Sing and watch the white moon rise,
Until song’s end and sense is gone.
_______________
Bản dịch tiếng Pháp
Si la vie est comme un grand songe,
A quoi bon tourmenter son existence !
Pour moi je m’enivre tout le jour,
Et quand je viens à chanceler, je m’endors au pied des premières colonnes1.
A mon réveil je jette les yeux devant moi :
Un oiseau chante au milieu des fleurs ;
Je lui demande à quelle époque de l’année nous sommes.
Il me répond : A l’époque où le souffle du printemps fait chanter l’oiseau.
Je me sens ému et prêt à soupirer,
Mais je me verse encore à boire ;
Je chante à haute voix jusqu’à ce que la lune brille,
Et à l’heure où finissent mes chants, j’ai de nouveau perdu le sentiment de ce qui m’entoure.
(1. Les maisons chinoises ont presque toutes, à leur entrée, une sorte de vestibule abrité, mais non fermé, qui ressemble assez aux galeries extérieures des chalets suisses. Le pied des premières colonnes, c’est donc à peu près le seuil de la porte-)
Bures-Sur-Yvette, 16.04.20
