…tiếng ta còn, nước ta còn…

Phần một

Theo chiều dài của lịch sử, dân Việt đã hấp thụ những tinh hoa của nền văn minh Trung Hoa, được phản ánh (phần nào) qua từ Hán Việt (HV chữ Hán – tượng hình). Sau đó tiếp nhận thêm nét tinh túy, hiện đại của mẫu tự La Tinh (Phương Tây), mà hình thành nên chữ Việt.

Chữ Việt là sự kết hợp nhuần nhuyễn: tư tưởng và khoa học thuộc hai nền văn minh Đông và Tây, cộng thêm sự sáng tạo, linh động của Ông Cha ta, đã làm phong phú, đa dạng, tiện dụng và ngày càng hoàn chỉnh cho ngôn ngữ Việt.

Khâm phục sự tài tình và linh hoạt của Ông Cha ta, đã nghĩ ra cách đọc chữ Hán bằng tiếng Việt (từ HV) mà không đọc bằng tiếng Hán (tức Việt hóa phần ngữ âm của chữ Hán, biến thành chữ của mình, gọi là chữ Nho – HV). Nói theo ngôn ngữ học hiện đại, là tổ tiên ta đã biết lợi dụng đặc điểm ghi ý không ghi âm của chữ Hán để đọc chữ Hán bằng bản ngữ (tiếng Việt).

Suốt ngàn năm Bắc thuộc, tộc Kinh (một trong các chủng tộc Bách Việt) vẫn giữ được một khác biệt căn bản nhất đó là ngôn ngữ (tức là kho từ vựng, phát âm, ngữ pháp, cấu trúc…) Việt. Ông Cha ta đã học chữ của người Hán để lưu giữ tiếng nói của dân tộc mình, nhưng vẫn giữ nguyên cách tư duy ngôn ngữ (độc lập) của mình. Đã khôn khéo biến “kho Hán ngữ” thành “kho HV” để làm giàu thêm ngôn ngữ Việt. Nhờ giữ được nguyên vẹn tiếng Việt trong suốt hơn nghìn năm Bắc thuộc mà dân tộc ta không bị Hán hoá về ngôn ngữ (như các bộ tộc Bách Việt ở miền Hoa Nam), do đó không trở thành một tộc ít người (hay một tỉnh) của Trung Quốc.

Nhà ngôn ngữ học đầu tiên (của nước ta) Phạm Quỳnh đã nói: “…tiếng Việt có sức sống vô cùng lớn, vì có thể mượn từ ngoại lai để làm giàu kho từ ngữ của mình. Nhờ mượn chữ Tàu (từ HV) mà tiếng Việt mỗi ngày một giàu thêm; mượn chữ Tàu thì mượn bao nhiêu cũng có thể tiêu hoá được… không kể ngày nay đôi khi có thể mượn thêm chữ Tây nữa…khi du nhập nước ta cũng được người Việt tiếp nhận, sử dụng toàn bộ…”

Sự du nhập những từ ngữ nước ngoài vào ngôn ngữ Việt có mặt tích cực: là làm phong phú, đa dạng thêm tiếng Việt; nhưng nếu lạm dụng những tiếng nước ngoài, nhất là du nhập không chọn lọc, dễ dãi: như các từ ngữ thô tục, ít học, tiếng lóng… “hậu quả sẽ giống như cỏ dại lan tràn rất nhanh, dần dần lấn át không gian của vườn hoa…” nó dễ dàng sẽ giết dần ngôn ngữ chính thống, tinh hoa (được thể hiện qua sách vở, văn học).

*

Vài minh họa để thấy tính đa dạng và nét đặc sắc của chữ Việt:

Ví dụ 1: Chữ MINH: từ HV, nhưng khi hình thành từ kép (từ đôi), (với đơn độc chữ MINH mà có đến nhiều chữ Hán khác nhau, đọc giống nhau “ming”), tùy thuộc vào trợ từ đi kèm mà nghĩa khác nhau.

minh明nghĩa là sáng sủa, như “văn minh文明”;

minh冥là tối tăm, như “u minh幽暝”;

minh鳴là chim hót, như “điểu minh鸟鳴”;

minh铭là tạc ghi, như “minh tâm铭心” ;

minh盟là thề ước, như “đồng minh同盟” v.v…

Nhận xét: Vấn đề thường gặp phải của từ HV là: “đồng âm, dị nghĩa” (chữ Hán khác nhau, cùng cách đọc và nghĩa khác nhau), nên phải hiểu nghĩa chữ Hán, thì sẽ khắc phục phần nào những nhầm lẫn (đáng tiếc).

Ví dụ 2: Chữ NHÂN (nhơn); từ HV là “đồng âm, dị nghĩa” (chữ Hán khác nhau, tùy cách đọc mà nghĩa khác nhau).

人 (rén) là người (con người), như nhân dân 人民，vĩ nhân 伟人;

仁 (rén) là thân mật (tính cách), hạt giống, như nhân ái仁爱，hạnh nhân杏仁;

因 (yīn) là lý do (nguồn), như nhân duyên 因缘, nhân quả 因果;

姻 (yīn) là nhà trai (nhà gái là hôn 婚), như hôn nhân 婚姻v.v…

Độc đáo là chữ NHÂN (nhơn) thuần Việt, như nhân lúc (dịp), phép nhân… (khác ý với từ HV).

Ví dụ 3: nghĩa chữ VUA (thuần Việt) là người đứng đầu vương triều, thì chữ Hán đến ba chữ: hoàng 皇, đế 帝, vương 王…

Ví dụ 4: chữ 將 (jiāng) HV: tương, tướng, thương.

tương → 將來tương lai; 將養tương dưỡng (an dưỡng, nghỉ ngơi)…

tướng → 大將đại tướng, 名將danh tướng, 將軍 tướng quân…

thương → (xin, mời, thỉnh cầu); 將進酒 thương tiến tửu (mời uống rượu)…

*

Phạm Quỳnh từng nói rằng: “…Truyện Kiều còn, tiếng ta còn, tiếng ta còn, nước ta còn, còn non còn nước còn dài, chúng tôi là kẻ hậu sinh xin dầu lòng dốc chí cố gia công trau chuốt lấy tiếng quốc âm nhà, cho quốc hoa ngày một rực rỡ, quốc hồn ngày một tỉnh táo, quốc bộ ngày một tấn tới, quốc vận ngày một vẻ vang, ngõ hầu khỏi phụ cái chí hoài bão của tiên sinh NGUYỄN DU, ngậm cười chín suối cũng còn thơm lây!…”

***

Phần hai

…Tôi yêu tiếng nước tôi, từ khi mới ra đời… Mẹ hiền ru những câu xa vời à ơi…

Văn học Việt từ ngàn xưa đã sử dụng nhiều từ HV. Từ khi các chúa Nguyễn lập nghiệp ở phương Nam, đã sáng tạo và bổ sung thêm cho “kho tàng tiếng Việt” như các từ: võ, san, nhơn, thới, bửu… và phổ biến gần 500 năm rồi. Do đó không thể nói “vũ, sơn, nhân, thái, bảo…” là đúng; hay “võ, san, nhơn, thới, bửu…” là sai. Và cũng không thể nói “ơn”, “chánh” đúng còn “ân” và “chính” là sai. Và ngược lại.

Hơn trăm năm Trịnh – Nguyễn phân tranh, chia đôi đất nước với Đàng Trong và Đàng Ngoài. Gần trăm năm dưới thời thực dân Pháp, đất nước bị chia ba: Bắc Trung Nam, tác hại làm cho ba miền có ít nhiều điều chưa hiểu nhau. Rồi từ 1954 đến 1975 đất nước lại bị chia đôi, cho nên sự khác biệt về nhiều mặt lại gia tăng hơn nữa. Sau 1975, người Miền Bắc tràn vào Miền Nam rất đông và có rất nhiều điều không hiểu Miền Nam vì ngôn ngữ bất đồng.

Các từ ngữ này sẽ cùng tồn tại và đó là sự đa dạng, làm phong phú thêm cho ngôn ngữ. Càng thêm yêu quý thì càng phải trân trọng và giữ gìn vẻ đẹρ, trong sáng của tiếng Việt.

Từ cổ chí kim, từ Đông sang Tây, bất cứ một dân tộc nào nếu đã hình thành một nền văn học (của riêng mình), đều có hai loại văn chương: bác học và bình dân. Ngôn ngữ cũng có ngôn ngữ hàn lâm (trí thức) và ngôn ngữ đường phố (dân gian). Trong ngôn ngữ dân gian (thuần Việt), đã kết hợp được từ đôi “tình Bắc duyên Nam” rất tài tình, linh hoạt, đậm tính dân tộc, cùng cội nguồn Việt.

*

Bắc                                          Nam                                        Từ đôi (từ ghép)

ảnh                                          hình                                         hình ảnh.

bẩn                                          dơ                                            dơ bẩn.

bảo kỳ                                     kêu cọ                                      kỳ cọ.

buồn nôn!                                muốn ói!                                  nôn ói.

cứ véo!                                    ngắt đi!                                    véo ngắt.

bày                                          trưng                                        trưng bày.

bê sô (nước)                            xách thùng (nước)                   bê xách, sô thùng.

biếng                                       lười                                          lười biếng, biếng lười.

bổ                                            xẻ                                            bổ xẻ.

bơi                                           lội                                            bơi lội.

buồn                                        rầu                                           buồn rầu.

cái ô                                        dù                                            ô dù.

cái (cây) bút                            cây viết                                    bút viết.

cạn                                           kiệt                                                      cạn kiệt.

cáo ốm                                    khai bệnh                                ốm bệnh.

cao to                                      lớn                                           cao lớn

cậy                                           nhờ                                          nhờ cậy, cậy nhờ.

chậm                                       trễ                                            chậm trễ.

chán                                         ngán                                        chán ngán.

chăn                                         mền                                         chăn mền.

chặt                                         đốn                                          đốn chặt.

chậu                                         thau                                         thau chậu

chích                                       tiêm                                         tiêm chích.

chiều (lòng)                             cưng                                        cưng chiều.

chờ                                          đợi                                           chờ đợi, đợi chờ.

chọc                                         ghẹo                                        chọc ghẹo.

chọn                                        lựa                                           chọn lựa, lựa chọn.

rủa                                           chửi                                         chửi rủa.

cố                                            gắng                                        cố gắng.

cỗi                                           già (dặn)                                  già cỗi.

dại                                           khờ                                          dại khờ, khờ dại.

đâm                                         lụi                                            đâm lụi.

dạy                                          bảo                                          dạy bảo.

đe                                            dọa                                          đe dọa.

đe dọa                                      bắt nạt                                                 dọa nạt.

điếm                                                    đĩ                                             đĩ điếm.

điên                                         khùng                                      khùng điên, điên khùng.

dỗ                                            dụ                                            dụ dỗ.

đổi                                           thay                                         thay đổi, đổi thay.

dọn                                          dẹp                                          dọn dẹp.

đón, đưa                                  rước                                         đưa rước, rước đưa.

dư                                            thừa                                         dư thừa.

đùa (giỡn)                               (giỡn) chơi                              đùa chơi, chơi đùa.

đuổi                                         rượt                                         rượt đuổi, đuổi rượt.

duyên (tình)                            tình (duyên)                             tình duyên, duyên tình.

gạt                                           lừa                                           lừa gạt.

gầy                                          ốm                                           ốm gầy, gầy ốm.

ghê                                          sợ                                            ghê sợ.

giành                                       giật                                                      giành giật.

giúp                                         đỡ                                            giúp đỡ.

gọi: lọ                                      kêu: chai                                  chai lọ, lọ chai.

hài lòng                                   ưng ghê                                   ưng lòng.

hãi quá                                    sợ ghê                                      sợ hãi, ghê quá.

ham                                         muốn                                       ham muốn.

ham (làm, chơi…)                   thích (làm, chơi…)                 ham thích.

hao (mòn)                                hư                                            hư hao.

hấp tấp vặt ngô                                   nhanh nhanh bẻ bắp                bắp ngô, ngô bắp.

hen (bệnh)                               suyễn                                       hen suyễn

hèn (sợ)                                   nhát                                         hèn nhát, nhát hèn.

hoa                                          bông, huê                                bông hoa.

hoảng                                      sợ                                            hoảng sợ.

hỏng                                        hư                                            hư hỏng.

hung (ác)                                 dữ (tợn)                                   hung dữ.

kềnh (càng)                             to (lớn)                                    to kềnh.

mắng                                       chửi                                         mắng chửi, chửi mắng.

khinh                                       khi                                           khinh khi.

khỏe                                        mạnh                                       khỏe mạnh, mạnh khỏe.

kiện                                         thưa                                         kiện thưa, thưa kiện.

kỳ                                            lạ                                             kỳ lạ, lạ kỳ.

la                                             rầy                                           rầy la, la rầy.

lãi                                                        lời                                            lời lãi.

làm dáng                                 điệu (bộ)                                  dáng điệu.

làm thuê                                  làm mướn                                thuê mướn, mướn thuê.

lọ                                             chai                                         chai lọ.

lười                                          làm biếng                                lười biếng.

màn                                         mùng                                       mùng màn.

mắng                                       rủa, chửi, la,                            la mắng.

mang thai                                có chửa, có bầu                       có thai, mang bầu.

mau                                         lẹ                                             mau lẹ.

mê phiếm                                thích đùa                                             mê thích.

mối (duyên)                             (làm) mai                                mối mai, mai mối.

mồm                                        miệng                                                  miệng mồm, miệng mồm.

mù                                           đui                                           đui mù, mù đui.

muộn                                       trễ                                            trễ muộn.

muốn (việc gì)                         đòi (việc gì)                             đòi muốn.

nạo bằng gươm                       thọt bằng kiếm                        gươm kiếm.

ngã                                          té                                             té ngã.

ngăn chặn                                ngăn ngừa                               ngừa chặn.

ngất                                         xỉu                                           ngất xỉu.

ngày giỗ                                  ngày kỵ                                   kỵ giỗ.

ngó                                          dòm                                         dòm ngó.

ngõ, ngách                              hẻm                                         ngõ hẻm.

nhà tù                                      khám (đường)                         vào khám, ra tù.

nhanh                                      lẹ                                             nhanh lẹ.

nhặt                                         lượm                                        lượm nhặt.

nhìn                                         ngó                                          ngó nhìn.

nóng (lòng)                             nôn                                          nôn nóng.

ô                                              dù                                            ô dù: che chở (hành vi).

phá                                          quậy                                        quậy phá.

phí                                           uổng                                        uổng phí.

phố                                          đường                                      đường phố.

phòng                                      ngừa                                        phòng ngừa, ngừa phòng.

quá dại, dại quá                      ngu ghê                                   ngu dại, dại ngu.

quở gầy                                   than ốm                                               gầy ốm.

rảnh                                         rỗi                                            rảnh rỗi, rỗi rảnh.

rét (thời tiết)                            lạnh                                         rét lạnh.

rớt                                            rơi                                            rơi rớt.

sáng                                         tỏ                                             sáng tỏ.

sáng (buổi)                              sớm (buổi)                               sáng sớm.

say                                           xỉn                                           say xỉn, xỉn say.

sửa                                           chữa                                        sửa chữa.

tập                                           dượt                                         tập dượt.

tập bơi                                     đi lội                                        bơi lội.

tệ                                             tồi                                            tồi tệ.

thế                                           thay                                         thay thế.

thi trượt                                   thi rớt                                      trượt rớt.

thìa                                                      muỗng                                     thìa muỗng.

thích                                                    ưa, khoái                                 ưa thích.

thích cứ vồ                              ưng là chụp                             ưng thích, vồ chụp.

thuê                                         mướn                                       thuê mướn, mướn thuê.

thương                                     yêu                                          thương yêu, yêu thương.

tìm                                           kiếm                                                    tìm kiếm.

tránh                                        né                                            né tránh, tránh né.

trêu (ghẹo)                              giỡn, chọc                               trêu chọc, chọc ghẹo.

trông                                        chờ                                          trông chờ, chờ trông.

trông                                        coi                                           trông coi.

tuôn vào rương                        bỏ vào hòm                             hòm rương.

tuyển                                       mộ                                           tuyển mộ.

vâng                                        dạ                                            vâng dạ, dạ vâng (gọi dạ, bảo vâng).

vay                                          mượn                                       vay mượn, mượn vay.

vì                                             tại                                                        tại vì.

vồ                                            chụp                                        vồ chụp.

vỡ                                            bể                                            vỡ bể.

vuốt (tường vi)                        rờ (bông bụp)                          rờ vuốt.

xin (yêu cầu)                           kêu (thỉnh nguyện)                  kêu xin.

xinh                                         đẹp                                          xinh đẹp, đẹp xinh.

xoè ô                                        mở dù                                      xòe mở; ô dù.

Theo thời gian, tình Nam duyên Bắc mới bền mới vững.

***

Phần ba

Tiếng Việt sở hữu hai tài sản (ngôn ngữ): tiếng thuần Việt (Nôm) và tiếng Hán Việt; với nhiều ‘trường hợp’ được diễn tả theo hai cách: bình thường mộc mạc (bình dân) hoặc văn vẻ kiểu cách (hàn lâm).

Cái hay của tiếng Việt (đa số là thuần Việt) là sự hoán đảo những tiếng ghép (từ đôi).

Có khi sự hoán đảo vẫn giữ nguyên nghĩa: như: “tay chân và chân tay, con cháu và cháu con, xa gần và gần xa, tranh đấu và đấu tranh, hư thực và thực hư…”

Có khi sự hoán đảo làm đổi nghĩa của từ ghép đó; ví dụ: “công chúa và chúa công, tử đệ và đệ tử, con sông và sông con, sĩ tử và tử sĩ”…

Có khi sự hoán đảo làm tăng nghĩa của từ chính: như “đẹp quá và quá đẹp, hay quá và quá hay…” Nhưng lắm khi không thể hoán đảo được, như các chữ “chiến tranh và tranh chiến, đạo đức và đức đạo, đất nước và nước đất…”

Có thể nói hoặc viết (đều đúng – HV đã Việt hóa):

người đẹp # mỹ nhân 美人,

giúp đỡ # hỗ trợ 互助,

giàu sang # phú quý 富贵,

yêu nước # ái quốc 爱国,

chia buồn # phân ưu 分忧,

qua đời # tạ thế谢世,

dùng # sử dụng 使用,

có # sở hữu所有, 

phần lớn # đa số多数,

thăm hỏi # vấn an 问安,

nổi tiếng # hữu danh有名,

vùng biển # lãnh hải 领海,

bộ binh # lục quân 陆 军…

(dấu # nghĩa tương đương)

• Hợp Từ: (là kết hợp hai từ đơn làm thành một từ ghép – từ đôi hoặc một từ láy).

Có rất nhiều trường hợp ghép, mà đặc sắc là trong đó 2 từ (miền Bắc và miền Nam) đồng nghĩa đứng chung; với tác dụng: nhấn mạnh và làm rõ nghĩa hơn (bổ sung, hỗ tương nhau giữa hai từ)…

Ví dụ: thóc lúa, lanh lẹ, điên khùng, khỏe mạnh, dẫm đạp, đón rước, lừa gạt, ngất xỉu, thuê mướn, dơ bẩn, cưng chiều, hù dọa, hư hỏng, khờ dại, kêu gọi, nón mũ, ô dù, tập dượt, sợ hãi, chà xát, hình ảnh, kỳ cọ, nôn ói, véo ngắt, trưng bày, lười biếng, bổ xẻ, bóc lột, bơi lội, buồn rầu, ly tách… (từ miền Nam được in nghiêng. Tham khảo thêm ở phần hai. )

Cách ghép từ này rất logic khiến từ ngữ Việt vẫn phong phú bất tận mà không cần tạo từ đơn mới. (Điều này khá thuận lợi cho người nước ngoài học tiếng Việt).

• Đổi nghĩa: tức là người Việt dùng chữ Hán theo cách riêng của mình chứ không dùng theo nguyên nghĩa của nó.

Hán Việt	chữ Hán	nghĩa gốc	Việt hóa (thuần Việt)
an bài	安排	sắp xếp	định trước
bản lãnh	本領	khả năng	vốn liếng (tự có)
bần tiện	贫贱	nghèo hèn	(hiểu trệch ra là) keo kiệt, thù vặt, kém nhân phẩm
bình toạ	平坐	ngồi ngang (hàng)	bảnh choẹ
đê thanh	低聲	tiếng trầm	thì thầm
đinh ninh	叮咛	dặn dò	tin chắc, kĩ lưỡng.
đồng cư	同居	sống chung	chung chạ
hãnh diện	悻面	kiêu ngạo	lấy làm tự hào
hiện thành	現成	(đồ) làm sẵn	sẵn sàng
hoà hảo	和好	kết hợp	đối xử tốt với nhau
khả năng	可能	có thể	năng lực cá nhân
khốn nạn	困难	rắc rối, khó khăn	hèn mạt, đáng khinh
lân cư	鄰居	hàng xóm	chung (lang) chạ
lịch sự	曆事	từng trải việc đời	nhã nhặn, khéo cư xử
mã thượng	馬上	trên ngựa, nhanh lên	cao cả
oan cừu	冤仇	(oan 冤 # oán 怨 ) giận ghét, thù hằn	oán thù
tầm thường	尋常	không có gì đặc biệt	xuềnh xoàng
thiên hoa	天花	hoa trời	bệnh đậu mùa
tiểu tâm	小心	cẩn thận	nhỏ mọn, ích kỷ
tín tức	消息	nguồn tin mà tin được (khác với tin giả).	tin tức
tử tế	仔细	tỉ mỉ, cẩn thận, tằn tiện	xử sự tốt, tốt bụng
vấn nạn	问难	hỏi vặn	vấn đề khó khăn, nan đề

Ghi chú:

Khác nghĩa: Tiếng Việt xưa “khôi ngô” là nở nang, to tát; thì nay có nghĩa nam nhi (trai trẻ) mặt mày sáng sủa, đẹp khỏe.

Ngược lại: “liên hệ” 联系và “liên lạc” 连络. Liên (连 hoặc联), trước đây có khác biệt “连” 侧重相接 . Nghĩa của 连: kết nối, liền nhau. (连络: liên lạc; 连环: liên hoàn;  连续: liên tục)… “联” 侧重相合 . Chữ 联: hợp lại, nối liền. (联系: liên hệ; 联合国: Liên Hiệp Quốc)… Nay连 # 联hai chữ đồng âm (lián) mà nghĩa dùng tương tự, có thể thay nhau sử dụng mà nghĩa tương đương: 连络 # 联系。

Chữ “tín tức” 信息 ( # 消息 ): nguồn tin mà tin được (khác với tin giả). Theo thời gian mà trở thành “tin tức” (nay thông dụng)…

*

Theo văn phạm, chữ kép (từ đôi) HV là tính từ đứng trước danh từ và cả 2 từ (đa phần) đều là HV. Tiếng Hán là “phụ + chính” (ảnh hưởng từ văn phạm Anh); còn trong tiếng Việt là “chính + phụ” (ảnh hưởng từ văn phạm Pháp). Khi du nhập tiếng Hán vào, thứ tự (vị trí) có đổi theo cách nói người Việt thường dùng (chữ HV  được in nghiêng):

ẩn bí 隱蔽 à bí ẩn;

chứng triệu 症兆 à triệu chứng;

đảm bảo 擔保 à bảo đảm;

kiến chứng 見證 à chứng kiến;

lệ ngoại 例外 à ngoại lệ;

luỹ tích 累積 à tích luỹ;

mệnh vận 命運 à vận mệnh;

nhiệt náo 熱鬧 à náo nhiệt;

phục sắc 服色 à sắc phục;

tải trọng 載重 à trọng tải;

thích phóng 釋放 à phóng thích;

triển khai 展開 à khai triển;

triều thủy 潮水 à thuỷ triều;

vãn cứu 挽救 à cứu vãn;

vượng thịnh 旺盛 à thịnh vượng…

• Hỗn từ (hỗn # trộn lẫn) do trộn lẫn hai từ: HV + tV hoặc tV + HV cùng nghĩa, tuy rằng thừa thải nhưng lại có nhã ý nhấn mạnh và rõ nghĩa hơn… (từ gốc Hán được gạch dưới). 

Ví dụ: binh 兵 lính, bụi trần 尘 , da liễu 柳 , đơn 单 chiếc, bần 貧nghèo, học 学 trò, bói toán 算 , bồi 培 đắp, chi 支 trả, nuôi dưỡng 养 , đường lộ 路, quê hương 乡 , thoái 退 lui, sức lực 力 , mùi vị 味 , sự事việc, tài 才giỏi, tiễn 饯 đưa, tụ 聚 họp, tuyển 选 chọn, sóng vi-ba 微 波 , xét xử 处 , xương cốt 骨 , yến 宴 tiệc… Và: in ấn 印 , đạo 盗 chích, siêu 超 bền, chỉnh 整 sửa, (ngày) giỗ kỵ 忌, quy 归 chụp, khai 开 mở (bế 闭 mạc), di 移 dời, vụ 务việc, trải nghiệm 验 , nhập 入 vào…

Hán Việt: Hai chữ cùng nghĩa: chi枝 nhánh, giảm 减 bớt, học 学 hỏi, khi 欺 dễ, kính 敬 nể, kỳ 奇 lạ, linh 灵 thiêng, nghi 疑ngờ, nghiêm 严 ngặt, phân 分 chia, phòng 防 ngừa, thấu 透 suốt, thoát 脫 khỏi, tiễn 餞 đưa, tội 罪 lỗi, tù 囚 đày, chi nhánh 枝, xâm 侵 lấn, tuyến 线 đường, tầm 寻 khoảng…

Hai chữ khác nghĩa: cao 高 thấp, đầu 头 đuôi, trầm 沉 bổng…

Việt Hán: chia ly 離 , dối trá 诈 , khen thưởng 赏 , kiện tụng 讼 , nghề nghiệp 業 , rèn luyện 炼 , say mê 迷 , thờ phụng 奉, xấu xí 企 (không đẹp)…

Thêm chữ để rõ nghĩa. Khi dùng chữ Hán chuyển tự, người Việt còn thêm chữ đứng trước hay sau để làm rõ nghĩa, lối nói này tuy “dư” 馀(thừa ra) nhưng (từ người bình dân đến giới có học) thường – thói quen nói như vậy (chữ dư - thừa ra in nghiêng)   

Ví dụ:

Hồng Hải 红 海  à biển Hồng Hải (biển đỏ);

bổ sung 補 充 à bổ sung thêm;

dẫn chứng 引證 à đưa dẫn chứng;

dự chi 预支 à dự chi trước;

đại thụ 大树 à cây đại thụ;

giới tuyến 介线 à đường giới tuyến;

gia nhập 加入 à gia nhập vào;

sinh nhật 生日 à ngày sinh (nhật);

Thái sơn 泰 山 à núi Thái sơn;

đại sự 大 事 à việc đại sự;

Hùng Vương 雄王 à vua Hùng (Vương);

sáp nhập 插入 à  sáp nhập vào;

Hoa Kỳ 花 旗 à cờ Hoa Kỳ (cờ Mỹ);

đằng vân 腾 云 à cưỡi đằng vân (cưỡi mây);

công nhân 工人 à người công nhân…

Điệp (lặp) từ (điệp = trùng lặp) tiếng Anh gọi là ‘redundancy’ hoặc ‘pleonasm’ rườm rà; theo họ (người Anh Mỹ) nên tránh vì thêm yếu tố thừa không cần thiết (needless repetition). Tiếng Anh nói: ‘return back, repeat again, new innovation…’ thì các chữ: ‘back = lui, again = lại, new = mới…’ là thừa vì ‘return’ đã có nghĩa trở lui, ‘repeat’ đã có nghĩa lặp lại, ‘innovation’ đã có nghĩa đổi mới.

Ví dụ: tiếng Việt có thể nói ‘dư thừa’; dù (dư = thừa) và cũng có thể sử dụng từ láy: dư dả, thừa thãi…

Viết thêm từ đồng nghĩa cho có đôi: chửi rủa, hủy bỏ, bạn hữu, sông nước, xinh đẹp, đều đều, lâng lâng, xanh xanh, cao cao, xa xa…

Ví dụ: thường người ta hay nói: ‘vụ này’ hoặc ‘việc này’, hiện nay thì luôn nghe ‘vụ việc’ này. Chữ Hán ‘sự 事’ = việc; ‘vụ务’ = việc; vậy: sự vụ事务 = ‘vụ việc’ (Thừa nhưng vẫn đúng)…

*

Người xưa đã dạy:  “Thay đổi mà tốt hơn, hay hơn thì hoan nghênh. Thay đổi mà xấu hơn, tệ hơn là phá hoại”. Khi sử dụng (vay mượn) những tiếng nước ngoài, đã có từ (ngữ) tương đương trong tiếng Việt thì liệu có nên chăng? Đó là kiểu lai căng, kiểu “ba rọi”!!?? Khi nói và viết tiếng Việt lại chen vào tiếng Anh, tiếng Pháp… Phải chăng đây là hiện tượng “mới lạ”, “thức thời”! hay là “tiêu cực”? và có đi ngược lại với lời dạy của Ông Cha ta: “ρhải giữ gìn vẻ đẹρ, trong sáng của tiếng Việt”.

Tuy đề cao tiếng Việt, nhưng Phạm Quỳnh chủ trương rất đúng là nên sử dụng thêm từ HV ở mức vừa phải. Ông phản đối quan điểm cực đoan vì muốn bảo tồn tiếng thuần Việt mà bỏ hết từ HV (ông gọi là chữ Nho). Ông nêu ví dụ: Nếu nói “Ông vua Việt Nam đi chơi Bắc Kỳ nay đã về kinh rồi”, nghe sống sượng quá… Nếu dùng mấy chữ Nho (từ HV) mà nói “Hoàng thượng ngự giá Bắc Kỳ, nay đã hồi loan”, có phải là lời văn trang trọng biết bao!

Đúng vậy! như lời dạy cảnh báo của Thầy Đào Văn Bình:“…Thật đau buồn! Tiếng Việt – một ngôn ngữ được tổ tiên sáng tạo, dày công vun đắp, tô bồi với một kho tàng học thuật, văn chương lừng lẫy, nay đang bị tiếng Anh, tiếng Pháp lấn áp, loại bỏ giống như thời thuộc địa vậy…”.

Ví dụ: Fan cứng (top fan) = người hâm mộ cuồng nhiệt. Fan (quạt máy; người ái mộ hay giới hâm mộ).

Sip tận nhà (ship) = giao hàng tận nhà. Shipper = người giao hàng.

Ô tô (auto hay automobile) = xe hơi.

Ô sin (Oshin: tên nhân vật trong phim truyền hình Nhật) = người giúp việc (nhà).

6h (hours) = 6 giờ.

Băng rôn (Pháp: banderole) = biểu ngữ.

Lai chim (livestream) = phát (hình) trực tiếp.

Cờ lip (clip) = đoạn hình thu (video clip), đoạn phim ngắn.

Hàng phét (fresh) = hàng mới, hàng tươi.

Hàng hot = hàng được ưa chuộng nhất, hàng bán “chạy” nhất…

*

Nếu không ngăn chặn kịp thời, loại ngôn ngữ lai căng, bát nháo, quái dị sẽ trở thành dòng chính của văn học…và khi đó thì đã quá MUỘN chăng? Phê bình văn học, phê bình cách sử dụng ngôn ngữ là điều phải có để đất nước tiến lên.

Ngôn ngữ sẽ trở nên chính thống khi nó được phổ biến rộng rãi, được mọi người chấp thuận và được giảng dạy ở nhà trường. Sự đa dạng về ngôn ngữ là điều rất tốt chứ không phải là điều xấu, miễn là sự “đa dạng” được người dân hiểu và chấp nhận. Thiết nghĩ: con đường nhanh nhất, hiệu quả nhất để thống nhất một cộng đồng dân tộc là thống nhất và chuẩn hoá ngữ ngôn!

Hưởng ứng lời dạy của các bậc tiền bối: “…đóng góp thêm để có một bản hoàn chỉnh cho gia tài ngôn ngữ Việt Nam…” Với phương châm: khai phóng, khoa học và phát triển. Mọi người (chúng ta) cùng chung tay, góp sức vun trồng để tiếng Việt ngày càng trong sáng, giàu đẹp hơn. Hầu cùng sánh vai với các ngôn ngữ: Anh, Pháp, Hoa… trong tương lai. Không phụ lòng Ông Cha ta đã dày công gìn giữ và sáng tạo.

***

Nguồn tham khảo:

• Từ điển Hán Việt. Tác giả: Thiều Chửu (Nguyễn Hữu Kha).
• Hán Việt tân từ điển. Tác giả: Nguyễn Quốc Hùng.
• Hán Việt tân từ điển của Hoàng Thúc Trâm, 1951.
• Các bài viết về Phạm Quỳnh của học giả Nguyễn Hải Hoành, đăng trên trang mạng Nghiên Cứu Quốc Tế.
• Các bài viết của “Tuấn Công Thư Phòng” – Hoàng Tuấn Công.
• “Tự Điển Tiếng Việt Đổi Đời” – Đào Văn Bình.
• “Tìm hiểu từ ngữ gốc Hán”. Trần Ngọc Dụng, đăng trên trang mạng Nghiên Cứu Lịch Sử. Tháng 8, năm 2015.

• “Tiếng Việt Tàu”. TS Nguyễn Hữu Phước, tài liệu khóa tu nghiệp sư phạm, Nam California, năm 2015.

Kỳ Thanh (biên soạn, năm 2025).

Hình ảnh thêm về Nét đẹp, đa dạng của chữ Việt…