Miền Tây hình thành từ phù sa mới, một châu thổ rộng lớn ở hạ lưu sông Me Kong, có đặc điểm thổ nhưỡng, khí hậu khác biệt với Đông Nam Bộ lân cận hay Cao nguyên Trung Phần, Trung Bộ, Bắc Bộ. Từ đó có thảm thực vật bản địa riêng, bao gồm các cây dược liệu được dân chúng từ lâu đời khai thác trị bệnh trong các bài thuốc Nam dân gian.

Miền Tây lại có những khu vực địa lý riêng do độ cao so với mặt nước biển, chế độ mưa, bị bao phủ bởi hệ thống sông ngòi nước ngọt hay mặn... Điều đó cũng tạo nên sự khác trong phân bổ thực vật bản địa, bao gồm cây thuốc.

Khu vực An Giang phên dậu Tây Nam có độ cao nhất của vùng, nơi sinh trưởng thích hợp cho các thực vật nhất định. Kiên Giang là vùng duyên hải. Hậu Giang, Vĩnh Long, Cần Thơ, Tiền Giang có sông Tiền sông Hậu nước ngọt có điều kiện tốt nhất cho các loài. Trà Vinh đất cát. Bạc Liêu, Cà Mau bán đảo ngập mặn lại có đặc điểm rất riêng.

Dưới đây dẫn vài loài cây cỏ ở Miền Tây thuộc kinh nghiệm trị bệnh của bà con từ lâu, trong đấy có những loài chỉ sống tốt trong vùng, cây bản địa như đã viết, và cả những loài phổ biến, mọc tốt ở những nơi khác.

• Cây Lức: mọc hoang dại ở bán đảo Cà Mau, thân nhỏ, thấp, có nhiều ở vuông láng nuôi tôm. Chặt mỏng, phơi khô, sao vàng thủy thổ trị đau lưng, bằng cách sắc trong ấm đất hay ngâm rượu. Màu gỗ Lức vàng đẹp. Cây này không thấy ở các nơi khác ngoài bán đảo Cà Mau và để ý cũng không thấy trong danh mục thuốc ở các phòng thuốc Tịnh Độ vốn khá phong phú, nhưng dân gian lại phổ biến.
• Nhãn Lồng: mọc ở mọi nơi, thân bò, có hoa trái. Độc vị Nhãn Lồng an thần tuyệt hảo. Có thể nhổ hết thân rể phơi khô sắc uống, cũng có thể hái đọt non hấp cơm ăn như rau. Tác dụng tạo êm ái giấc ngủ lại không có tác dụng phụ như Tây dược.
• Xả: cây tinh dầu, dễ trồng, lá sắc. Xả độc vị hay phối hợp cùng các thực vật có mùi như lá ổi, mãng cầu, chanh...tạo nên nồi xông hữu hiệu để giải cảm sốt.
• Dây Thần Thông: thân mềm, bò trên rào. Trị tê bại tuyệt hay bằng cách xắt thân cây ngâm rượu. Lưu ý vị thuốc này rất đắng khó uống.
• Cỏ nước mặn: mọc hoang dại gây khó cho nhà nông song cầm máu tuyệt vời, bứt cỏ nhay đắp ngay vào vết thương có hiệu quả nhanh.
• Cỏ Mực: gọi vậy có lẽ do khi giã dập, thân cây ứa ra nước đen như mực. Trị lở loét miệng khi cho thêm chút muối.
• Cỏ Tranh: Lấy rể nấu nước uống giải nhiệt tốt lại có vị ngon. Có thể kết hợp mía lau, vài lóng mía cho một nồi nước.
• Gừng: vị nồng cay, dùng củ tươi hay phơi khô nấu nước uống giữ ấm cơ thể.
• Củ Nghệ: Củ có màu vàng đậm, được chế biến thành viên điều trị chứng đau bao tử.
• Rau Cần dày lá: có vị thơm, dễ trồng. Bà con dùng nêm nồi canh chua. Lá nhai với chút muối trị ho hiệu quả.
• Lá Sống đời: tên gọi liên quan đặc tính sinh trưởng bằng lá, một lá già rụng xuống cây con nẩy chi chít, trồng một cây nhân giống hoài, sống đời là vậy. Lá có tác dụng cầm máu.
• Dây Tơ Hồng: Loài thực vật mang cái tên lãng mạng này là những sợi màu vàng óng buông thả trên các chòm cây, có cơ chế sinh học lý thú vì không bám đất, không lá, từng bó sợi óng ả dệt sắc vàng trên cao cao. Dây Tơ hồng trị bệnh thuộc về tim.
• Cây Vông nem: Cây thân gỗ cao lớn, lá dùng gói nem. Gỗ cây sắc trắng. Lát mỏng thân Vông phơi khô có dược liệu quý điều trị mất ngủ, an thần.
• Cam thảo đất: cây mọc thấp lá xanh đậm trong các chậu, nhai vị chua tựa lá me. Trị các chứng ho khá tốt, chỉ cần nhai lá tươi với chút muối.
• Cây dừa cạn: Có dạng lá và thân như rau dừa nước, nhưng mọc trên cạn và có hia đẹp.  Xắc nấu có tác dung tẩy độc, thanh lọc máu.
• Cây Màng ghi: mọc lúp xúp ở vệ đường, có hoa nho nhỏ. Dân gian có dùng xắc uống trị tẩy độc cơ thể, trị ung bướu.
• Ngải đen: mọc thành bụi, thân mềm lá to, củ nhiều.  Củ ngải đen nho nhỏ dẹt dài, bẻ ra tuyền màu đen. Củ ngãi đen ngâm rượu gốc nồng độ cao uống bằng chung nhỏ trước bữa ăn khi có vấn đề tiêu hoá, đau bụng.

.....

So với kho dược liệu bản địa từ cây cỏ tự nhiên hay trồng ở Miền Tây, mấy vị thuốc bên trên chỉ là số ít. Hệ thống các phòng thuốc thuộc Tịnh độ cư sĩ Phật hội VN có tổ chức đội sưu tầm thường xuyên, chế biến phơi sấy cất giữ phục vụ điều trị bệnh nhân.

Gọi “ thuốc Nam” phân biệt các vị dược liệu Đông y nguồn gốc từ bên tàu, tức thuốc bắc kinh doanh ở các tiệm thuốc. Các Phòng thuốc phước thiện của Tịnh độ cư sĩ Phật hội VN hành nghề từ thiện, thuốc Nam cấp miễn phí hay tùy tâm công đức.

Bà con vùng quê dễ dàng tìm các vị thuốc quanh nhà và sử dụng theo kinh nghiệm lưu truyền lâu đời.

Nguyễn Thành Công