Sự phát triển của Bamiyan là một câu chuyện dài. Đó là việc chinh phục Trung Á của Phật giáo, và theo đó được nối kết với những khuynh hướng chính trị và kinh tế vào thời bấy giờ. Một cách vắn tắt, vào đầu thế kỷ thứ nhất, một bộ tộc bán du cư được gọi là Kushan đã rời khỏi Bactria, lấn át những vị lãnh tụ của các bộ tộc sống ở đồi núi và những phần còn lại của các vương quốc Hy Lạp-Bactria. Họ thiết lập một đế chế lớn mà nó tồn tại qua ba thế kỷ và vươn từ những vùng biển hồ Caspian Sea kéo sâu vào Bắc Ấn. Vài trong số những thành phố quan trọng của nó cần phải kể đến là Kapissa, phía Bắc Kabul, và Peshawar ở Ganghara (Pakistan).
Những người Kushan đã giữ họ trung lập với Trung Quốc, Ấn Độ và Rome, và có được sự thịnh vượng nhờ vào thu nhập từ Con đường tơ lụa. Họ thúc đẩy một nền văn hóa dung hợp, ở đó những truyền thống bộ tộc từ Trung Á được nối kết với những quy ước nghệ thuật xuất phát từ vùng Địa Trung Hải Hy Lạp hóa và với tín ngưỡng mạnh mẽ của Phật giáo Ấn Độ.
Phật giáo (Đại thừa) vào thời điểm này đang trên đà phát triển mạnh mẽ và được đón nhận nhiệt thành ở Bamiyan. Sở dĩ Phật giáo tạo nên được sự hấp dẫn bởi nó đưa ra những thực hành tôn giáo phù hợp với số đông, đặc biệt đáp ứng được nhu cầu tâm linh của tầng lớp thương nhân đang sinh sống hay đi ngang qua đây.
Bên cạnh đó, Đức Phật cũng như những sự kiện liên quan đến cuộc đời của Ngài cũng trở thành đề tài hấp dẫn cho loại hình nghệ thuật minh họa phổ biến vào thời bấy giờ. Những điêu khắc gia của Gandhara đã tìm những cách thức khác nhau để tạo nên hình tượng cụ thể của Đức Phật nhằm thỏa mãn cho sự sáng tạo của họ cũng như đáp ứng nhu cầu thờ phụng của nhiều Phật tử.
Tăng sĩ Phật giáo có thể đã cư trú ở đây vào thời kỳ Kushan, và Bamiyan sau đó đã nhanh chóng trở thành một trung tâm tu học lớn của Phật giáo, điều này có thể biết được trong những văn bản tiếng Hán từ thế kỷ V về sau. Pháp Hiền đã đi ngang qua đây vào thế kỷ thứ V và ngài đã chứng kiến những hội chúng Tăng lên đến hàng ngàn người. Ngài Huyền Trang cũng từng đi qua đây vào thế kỷ thứ VII và cũng mô tả đến cộng đồng Tăng lữ ở đây. Ngài nói rằng có hơn mười ngôi tự viện và hơn 1.000 vị Tăng; và ngài đặc biệt ấn tượng bởi đạo tâm của họ. Ngài cũng có đề cập đến những đại tượng Phật ở nơi này.
Một thế kỷ sau, một vị Tăng người Hàn Quốc tên là Huichao (727) khi đến đây cũng đã mô tả Bamiyan như là một xứ sở Phật giáo. Nhưng từ sau thế kỷ thứ VIII, Phật giáo ở Bamiyan cũng như nhiều xứ sở Phật giáo khác ở Trung Á đã bắt đầu suy yếu khi Hồi giáo bắt đầu phát triển và bành trưởng mạnh mẽ ở những nơi này.
Bamiyan, cũng như những nơi khác ở Trung Á, rơi vào tay Ghengis Khan (Thành Cát Tư Hãn) vào năm 1221. Ghengis Khan đã phái một đạo quân nhỏ đến nắm giữ thung lũng này và sai một người cháu yêu quý của mình cai trị nó. Nhưng không may, người cháu của ông đã bị giết chết bởi một mũi tên được bắn ra từ pháo đài Shahr-i-Zihak (Thành Đỏ). Ghengis Khan tức giận và thề sẽ trả thù: Sẽ không có người hay muông thú nào được sống ở đây.
Và đúng theo lời ông, thành phố Bamiyan và những vùng ngoại vi của nó đã bị hủy diệt. Nhưng may mắn, những bức đại tượng Phật đã thoát khỏi sự phá hại này.
45 năm sau thảm họa, Bamiyan vẫn là một thành phố ma. Việc tái thiết xảy ra vào thế kỷ XV, dưới thời những vị vua Timurid. Nhưng bấy giờ những đoàn lái buôn đã dần vắng qua lại nơi đây và thời kỳ suy thoái kinh tế của Bamiyan đã đi đến điểm cuối cùng. Thung lũng Bamiyan sau đó trở lại một vùng đất nông nghiệp và thôn quê; nó trở thành một đồn lũy của những vua chúa Afghan.
Có thể nói hai bức đại tượng Phật là điểm nhấn chính ở Bamiyan, và hai bức tượng này đã từng trở thành đối tượng phá hoại của những kẻ ngoại đạo. Hoàng đế Mughal từng cố gắng sử dụng pháo binh nặng để hủy hoại những bức tượng này. Cố gắng khác để phá hủy những bức đại tượng là do vua Persian tên là Nader Afshar thực hiện vào thế kỷ XVIII. Ông này đã cho dùng súng thần công bắn vào các bức đại tượng.
Và cuối cùng, vào tháng Ba năm 2001, hai bức đại tượng đã bị Taliban, dưới sự lãnh đạo của Mullah Mohammed Omar, phá hủy.
Bamiyan - thánh tích Phật giáo ở Afghanistan
Hai bức tượng này, một cao 58 mét (niên đại 544 - 595) và một cao 38 mét (niên đại 591 - 644), đã từng tồn tại qua hàng thế kỷ bất chấp chiến tranh, sự tàn phá của con người và sự bào mòn thời gian, cuối cùng đã bị những người Taliban hủy hoại, khi họ xem sự hiện diện của những bức đại tượng này như là một sự xúc phạm niềm tin tôn giáo của họ.
Nhưng dù hai bức đại tượng bị phá hủy, ngày nay du khách vẫn tìm đến thành phố cổ xưa này để chiêm bái và viếng thăm. Hai bức đại tượng không còn, nhưng hai hóc đá nơi hai bức tượng từng hiện diện vẫn vươn lên ở Bamiyan; và mặc dù chỉ còn lại những đường nét cũ, di tích vẫn giữ được một khung cảnh thiêng liêng.
Có nhiều khung cảnh cực kỳ ấn tượng để khám phá ở chính Bamiyan, chẳng hạn như quần thể hang động được đục vào vách núi phía sau nơi hai bức đại tượng từng hiện diện. Những hang động này từng là nơi thờ tự, thực hành tu tập và nơi ở của chư Tăng. Chúng có niên đại từ thế kỷ III đến thế kỷ V TL. Ở nhiều hang động và hóc đá, thường được nối bằng những hành lang, vẫn còn những bích họa vẽ Đức Phật và những câu chuyện về Ngài. Tuy nhiên một số bức bích họa cũng bị những người Taliban làm cho hư hỏng.
Sau khi hai bức đại tượng bị phá hủy, nhiều hang động ở đây được khám phá. Và ở 12 hang động, những nhà khoa học đã phát hiện nhiều bức bích họa và chúng được xác định có niên đại giữa thế kỷ IV-V TL. Những bức bích họa này được cho hoặc là do những Tăng sĩ từng cư trú ở đây vẽ, hoặc là do những nghệ sĩ đi ngang qua Con đường tơ lụa thực hiện. Và điều đáng ngạc nhiên đối với các nhà khoa học là, một trong số chúng là những bức tranh sơn dầu - một kỹ thuật hội họa được cho là được khai sinh ở Flanders và Italy vào giữa thế kỷ XIV và XV.
