Đây là một câu thành ngữ mà dân gian ta rất hay dùng mỗi khi năm hết Tết đến. Vào dịp cuối năm, trong không khí gia đình sum họp đủ đầy ấm cúng, các bậc cao niên trong nhà thường nhắc nhở con cháu mình, chẳng hạn: “Thôi thì ăn cơm mới nói chuyện cũ, bố mẹ không nhắc nhở, trách cứ gì ai. Nhưng những chuyện trong năm qua đáng để nhà mình nhìn lại mà khắc phục. Âu cũng là một dịp ôn cố tri tân”.
Ăn cơm mới, nói chuyện cũ, một câu thành ngữ sáu chữ chia thành hai vế, đối nhau khá chỉnh. Tổ hợp “cơm mới” là một câu nói cửa miệng, rất hay dùng đối với nhà nông. Tục cúng cơm mới (bữa cơm gạo mới khi bắt đầu mỗi mùa thu hoạch) bao giờ cũng là một nghi thức mang đậm tín ngưỡng dân gian của nông thôn ta từ xưa đến nay. Tục này thường vào tháng 5 (âm lịch) đối với vụ chiêm và vào tháng 10 đối với vụ mùa. Thắp hương cúng cơm mới là nhà nông muốn cầu mong vào một sự khởi đầu suôn sẻ cho mùa màng bội thu, no ấm. Nhưng “cơm mới” trong thành ngữ này lại mang một ý nghĩa khác. Nó dùng để hàm chỉ hiện thực đang tồn tại, đang được nói đến. Có thể đó là năm mới, hoặc có thể là một cái mốc sự kiện mới đến nào đó (như sang nhà mới, cưới vợ, con cái trưởng thành, một biến cố không hay vừa qua,...). Cũng chính vì vậy mà cơm mới còn hàm ý chỉ sự tốt lành, mới mẻ, là niềm vui cần chia sẻ... Và mỗi khi có sự chuyển biến tích cực đó trong cuộc sống, người ta thường có thói quen nhắc lại chuyện xưa, từ chuyện mới nhớ về chuyện cũ. Những câu chuyện đã qua đó thường gắn với quá khứ gian nan, cơ cực, thậm chí buồn đau... Chính sự nhìn nhận, ôn lại cái cũ ấy giúp người ta hiểu thêm được cái mới, thấy rõ giá trị của cái mới. Từ đó mà chúng ta thêm yêu, thêm trân trọng thành quả vừa có được và yên tâm vững bước trên đường đời. “Chuyện của hai chúng ta quả là nhiều cay đắng. Anh và em đều có một phần trách nhiệm mà ta chưa làm tròn. Ăn cơm mới nói chuyện cũ, câu chuyện vừa rồi không phải nhằm chì chiết ai đâu mà để anh và em cùng nhắc nhở nhau mà làm gương cho con cái thôi” - Một ông chồng nói với vợ mình sau cơn sóng gió.
Câu thành ngữ ăn cơm mới, nói chuyện cũ rõ ràng không còn bó hẹp trong chuyện ăn và nói như vốn dùng trong cuộc sống. Xét cho cùng, đây là một lời nhắn sinh động về một bài học ứng xử giàu tính triết lí và đậm chất nhân văn. Bởi quá khứ và hiện tại luôn là một sự tiếp nối không thể tách rời trong dòng chảy của lịch sử. Ngẫm quá khứ để làm đẹp hơn trong hiện tại.
Năm 2022 đã đến rồi. Năm 2021 – năm covid - thật có quá nhiều âu lo cho nhân loại và cho Việt Nam chúng ta. Thiết tưởng, ngày hôm qua với “bao nỗi lo chưa qua” vẫn còn hiển hiện, nhắc nhở chúng ta còn phải làm rất nhiều điều trên con đường hướng tới một cuộc sống bình an, tốt đẹp hơn. “Cơm mới” sẽ ngon hơn, ý vị hơn nếu chúng ta hướng tới tương lai với một tinh thần quyết tâm, vượt qua thử thách
Ngày mai sẽ bắt đầu từ ngày hôm nay.
Phạm Văn Tình
