Lời giới thiệu : Thiền sư Minh Châu Hương Hải là một tác gia văn học và tư tưởng lớn không những của Phật giáo VN mà của cả dân tộc . Để góp phần vào việc đánh giá về con người , tư tưởng và những đóng góp của nhân vật này đối với Phật giáo VN nói riêng và nền văn học dân tộc nói chung một cách chính xác hơn , NSGN trân trọng giới thiệu đến bạn đọc nghiên cứu của học giả Lê Mạnh Thát , trích từ bản thảo công trình" Minh Châu Hương Hải toàn tập ".

Minh Châu Hương Hải là một tác giả tương đối quen thuộc với nhiều người VN . Sau khi Hương hải Thiền sư ngữ lục ra đời vào giữa thế kỷ thứ XVIII, Lê Quý Đôn đã cho ghi chép lại trong Kiến văn tiểu lục những nét chính của cuộc đời và thơ văn Minh Châu Hương Hải . Qua thế kỷ XIX , các tác phẩm của Minh Châu Hương Hải được in lại , cụ thể Giải Di Đà kinh sớ sao và Giải Tâm kinh ngũ chỉ vào năm Minh Mạng thứ XIV( 1834) , Giải Kim Cang kinh lý nghĩa in vào năm Tự Đức thứ X(1858) . Đế đầu thế kỷ XX , Thiện Đình giới thiệu tiểu sử của Hương Hải trong tạp chí Nam Phong 136 (1929) 31-37 , rồi sau đó nhiều tác giả đã bàn đến và giới thiệu rộng rãi vị Thiền sư này với công chúng , như Mật Thể trong Việt Nam Phật giáo sử lược , Nguyễn Lang trong trong Việt Nam Phật giáo sử luận , Uûy ban Khoa học xã hội Việt Nam trong Lịch sử văn học Việt Nam tập 1 v.v…

Tuy nhiên vẫn chưa có một nỗ lực nào nghiên cứu nghiêm túc về vị Thiền sư này , cũng như thu thập các tác phẩm hiện còn được bảo lưu của ông , dẫn cuối cùng đến việc trích dẫn và bàn cãi những bài thơ và đoạn văn tưởng như của ông nhưng thực sự không phải . Tình trạng học thuật này cần phải chấm dứt . Chúng tôi đề nghị cho nghiên cứu lại cuộc đời và sự nghiệp của Minh Châu Hương Hải dưới đây nhằm đáp ứng phần nào yêu cầu tìm hiểu đúng đắn về những đóng góp to lớn mà Thiền sư Minh Châu Hương Hhải đã cống hiến cho dân tộc ta và Phật giáo Việt Nam .

Về lai lịch , vì hai trang đầu của Hương Hải Thiền sư ngữ lục đã bị mất trong bản in chúng tôi hiện có , nên nếu dựa vào những ghi chép của Lê Quý Đôn trong Kiến văn tiểu lục 9 , thì ta biết Minh Châu Hương Hải thuộc vào một danh gia thế phiệt của miền Nam nước ta vào thời ông . Tổ tiên 4 đời là Khởi nghĩa kiệt tiết công thần Trung lộc hầu , người Aùng Độ , Nghi Lộc , Nghệ An , theo phò Nguyễn Hoàng và đến sống tại Quảng Nam . Hương hải đã sinh ra tại vùng đất này , tại làng Bình An Thượng , phủ Thăng Hoa , tỉnh Quảng Nam hiện nay vào năm 1628 . Năm 18 tuổi , ông thi đỗ Hương tiến và được bổ làm Tri phủ Triệu Phong . Năm Mậu Thìn (1652), ông đến thụ giáo với thiền sư Lục Hồ Viên cảnh , được đặt Pháp tự Minh Châu Hương Hải và pháp hiệu Huyền Cơ Thiện Giác , tiếp đến lại tới học đạo với Thiền sư Viên Khoan Đại Thâm . Rồi 3 năm sau , ông từ quan và đi xuất gia lúc mới 30 tuổi . Một thời gian sau ông đóng thuyền đến Cù Lao Chàm ở ngoài cửa biển Hội An , dựng ba gian am nhỏ để ở và tu trì . Thời gian ở đảo này , Thiền sư đã gặp nhiều hiện tượng lạ như rắn quấn lấy mình , ma quỷ hiện đến v.v… nên Thiền sư đã trở về làng cũ ở xã Bình An Thượng phủ Thăng Hoa . Sau đó có người mời , Thiền sư lại trở về Cù Lao Chàm ở hơn 8 năm . Trong thời gian này , trấn thủ Quảng Nam là Thuần quận công có vợ ốm đã lâu , nhờ Thiền sư đọc kinh thì bệnh khỏi và cả nhà đều quy y . Ngoài ra, có Hoa Lễ hầu làm Tổng thái giám bị lao , cũng nhờ Thiền sư đọc kinh sám hối mà hết bệnh . Hoa Lễ hầu tâu với Dũng quốc công nguyễn Phúc Tần (1649-1687), và được quốc công mời về trụ trì viện Thiền Tịnh ở núi Quy Kinh. Mẹ của Nguyễn Phúc Tần và 3 con là Phúc Mỹ , Hiệp Đức và Phúc Tộ đều đến quy y cùng đông đảo quan lính .

Bấy giờ , sau trận đánh cuối cùng năm 1672 , mà kết quả là quân Trịnh đã thua và trong số tù binh quân Nguyễn bắt được có Gia quận cộng đã đến theo học với Thiền sư . Có người dèm pha Gia quận công muốn bàn tính chuyện vượt biển về Bắc với Thiền sư , Nguyễn Phúc Tần cho điều tra không có kết quả , bèn đưa Thiền sư trở về Quảng Nam . Từ đó , Thiền sư có ý vượt biển ra Bắc vì bị nghi ngờ . Đó là vào tháng 3 năm Nhâm Tuất (1682) , lúc sư đã 55 tuổi . cần nói thêm ở đây là Hương Hải Thiền sư ngữ lục ghi thời điểm ấy 53 tuổi . Ghi thế rõ ràng là một nhầm lẫn , bởi vì cuối sách chép sư mất năm Aát Mùi , lúc đã 88 tuổi . Chữ ngũ dễ khắc lộn thành chữ tam .

Sư bèn cùng hơn 50 đồ đệ đi thuyền đến Vinh , vào yết kiến Yến quận công Trịnh Điềm ( 1629-1696), đang giữ chức trấn thủ vùng đất này . Sau khi xem xét và điều tra được một tháng thì Trịnh Tạc (1653-1682) đã cho Đường quận công đi đón Thiền sư về kinh đô tiếp tục điều tra với những người như Lê Hy v.v…và đã xác định đúng Thiền sư là người Aùng Độ , Nghệ An . Bấy giờ , Trịnh Tạc mới mất . Trịnh Căn nối ngôi và ban cho sư áo mão , lương thực và tiền bạc , rồi cho về trấn Sơn Nam,giao Tước quận công Lê Đình Kiên (1623-1704) giúp đỡ và thành lập viện Thiền Tịnh , sau đó là chùa Nguyệt Đường ở tại Phố Hiến . Chính trong thời gian ở tại chùa Nguyệt Đường này , Thiền sư đã diễn dịch ra tiếng Việt 20 bộ kinh luận cùng sáng tác một số thơ văn khoảng 5 bài . Cuối cùng Thiền sư đã mất vào ngày 12 tháng 5 năm Aát Mùi 1715 , sau khi đã phó chúc lại bài kệ :

Thời đương bát thập bát

Hốt nhiên đăng tọa thoát

Hữu lai diệc hữu khứ

Vô tử diệc vô hoạt

Pháp tính đẳng hư không

Sắc thân như bào mạt

Đông độ ly ta bà

Tây phương liên ngạc pháp

( Tuổi đương tám mươi tám

Tọa thoát tự nhiên bỗng

Có đến cũng có đi

Không chết cũng không sống

Pháp tính giống hư không

Sắc thân như bọt mọn

Đông độ rời ta bà

Tây phương đài sen đón )

Trong cuộc đời 88 năm của mình , Minh Châu Hương Hải đã có những đóng góp cho dân cho nước qua việc mấy năm làm quan khi còn tuổi thanh niên . Rồi đến lúc xuất gia , Minh Châu Hương Hải vẫn còn đóng góp sức mình bằng những quan hệ chặt chẽ với những nhà lãnh đạo chính trị , quân sự thời mình . Minh Châu Hương Hải đã có quan hệ chặt chẽ với họ Nguyễn Đàng Trong , đặc biệt với Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần , rồi sau đó với vua Lê Hy Tông (1676-1704)và Lê Dụ Tông (1705-1728) cùng các chúa Trịnh Tạc ( 1653-1682) Trịnh Căn ( 1683-1709) và Trịnh Cương(1709-1729) , với các quan lại cao cấp của triều đình nhu Ứng quận công Đặng Đình Tướng ( 1659-1753) Tước quận công Lê Đình Kiên ( 1623-1704) v.v… và đã có ảnh hưởng nhất định với những vị này

Chẳng hạn , vụ cấm đạo năm 1714 đã xảy ra với sự tham dự ít nhiều của chính Thiền sư Hương hải , như Hương Hải Thiền sư ngữ lục đã ghi :" Vào một ngày rảnh , Trưởng quan lại đến Nguyệt Đường gọi ba thầy người đạo Hoa Lang cùng đến trong chùa Nguyệt Đường đối đàm giảng đạo với Tổ sư để xem thắng bại thế nào . Ba thầy đạo Hoa Lang một tên là Tài Gia , hai tên là Tài Hữu và ba tên là Tài Chi . Trưởng quan hỏi Đạo một câu , hỏi Thích một câu . Ba thầy Đạo ba lần không nói được . Chỉ còn một Thích lời nói không dứt . Trưởng quan bảo : Đạo không bằng Thích . Hoa Lang ngoa dối lời dụ dỗ để xiêu lòng người , đó gọi là tà đạo , chẳng biết nghĩa lý . Trưởng quan lại bảo , họ Thích thông lời chí lý , có sự có tích , báu pháp vô biên . Từ đó ông biết Đạo là ngụy chẳng chân , liền trở về báo lên cửu trùng . Đức Thánh thượng trải 8 tháng sai quan đuổi đám Hoa Lang trở về nước nó , không được ở chỗ Hiến trấn nữa ".

Việc đối đàm với ba giáo sĩ Ki tô giáo này , kiểm tra lại các tư liệu của toà thánh Kitô giáo La Mã , cho đến nay chưa thấy có dấu hiệu ghi chép nào cả . Tuy nhiên đây là một thông tin đầu tiên về việc quan hệ giữa Phật giáo và Ki tô giáo tại VN do phía Phật giáo truyền lại . Điều này chứng tỏ Phật giáo không đứng ngoài cuộc đấu tranh tư tưởng xảy ra trong các thế kỷ có cuộc giao lưu và quan hệ với phương Tây , như có người đã lầm tưởng . Và Phật giáo giai đoạn này , chỉ qua quan hệ một mình cá nhân Minh Châu Hương Hải , đã có những tác động to lớn đối với chính sách của triều đình , điều này chứng tỏ đây là thời kỳ Phật giáo phát triển rực rỡ , thể hiện đóng góp của mình trong quá trình dựng nước và giữ nước như từng xảy ra trong quá khứ .

Hương Hải Thiền sư ngữ lục cũng ghi lại cuộc đàm đạo của Hương Hải Thiền sư với vua Lê Dụ Tông vào năm 1714 và kết thúc bằng bài thơ tiếng Việt do Trịnh Cương (1709-1729) tặng cho Thiền sư :

Danh lam từng trải đã hay danh

Trình độ này âu hợp chốn trình

Pháp giới chăm chăm tuyên diệu pháp

Kinh lâu rỡ rỡ diễn chân kinh

Công nhiều nhờ có công vô lượng

Thế thuận vầy nên thế hữu tình

Ngăn tục mựa hề mùi tục lụy

Lòng thiền tua kín chốn thiền khuynh

Và Ứng quận công tiến sĩ Đặng Đình Tướng cũng làm thơ ca ngợi việc giảng kinh của Thiền sư như Trịng Cương đã làm :

Xuân hoa nhân vọng mộc thiều dương

Hà nhật giai nhân thưởng Nguyệt Đường

Lão bá đình tiền trương thuý tán

Nộn hà hạm ngoại tiến kỳ hương

Băng tâm trì ấn tuyên kinh tẩu

Thiết diện tuần tường vọng đạo lương

Ký chủng hữu tình qui bút để

Huyền huyền vị đắc nhất thiên trường

( Hoa xuân người ngắm tắm thiều dương

Ngày rảng giai nhân viếng Nguyệt Đường

Tùng cỗi trước sân trương lọng thuý

Sen non ngoài cửa ngát mùi hương

Lòng băng trì ấn truyền kinh lão

Mặt sắt men tường ngắm giáo lương

Bao thứ hữu tình tuôn đổ bút

Thơ huyền thưởng thức một vài trương ).

Và sau khi được tặng thưởng những bài thơ của vua quan như thế này , Minh Châu Hương Hải cũng không thiếu những bài thơ đáp lại . Bài sau đây là một thí dụ và chắc chắn là bài thơ của chính Thiền sư tặng cho Đặng Đình Tướng :

Hướng minh quy mạng sự quân vương

Yết kiến tôn công khánh thọ trường

Tài dụng kinh luân kiêm đức hạnh

Ân thi lễ nghĩa quý văn chương

Ngoại trừ đạo tặc binh nhân ái

Nội dưỡng trinh liêm sĩ tốt cường

Quyền trấn nam giao danh tứ hải

Khuông phò quốc chính lạc quần phương

( Vua sáng trở về giúp vận nên

Tôn công thăm hỏi tuổi mừng thêm

Kinh luân đức hạnh tài dùng đủ

Lễ nghĩa văn chương ý đáp đền

Ngoại trừ đạo tặc quân dân thích

Trong dưỡng trinh liêm sĩ tốt bền

Quyền trấn cõi Nam tên bốn bể

Khuông phò đất nước sướng muôn bên).

Qua những quan hệ như thế này , ta thấy con người của Hương Hải có nhiều tài nhiều vẻ . Ông đã sống trong thời kỳ đang đất nước đang vươn mạnh về phía Nam , biên cương Tổ quốc ngày càng mở rộng tưởng như không bao giờ chấm dứt , sức sống dân tộc trào dâng dào dạt . Đây là thời kỳ của những thiên tài khoa học như ChânAn Tuệ Tĩnh ( ?- 1711) , thiên tài văn sử học như Chân Nguyên Tuệ Đăng ( 1647-1726)v.v… Họ đã ra sức đóng góp cho dân tộc và thời đại mình , cố gắng xây dựng đất nước thanh bình , giàu mạnh và văn minh . Cuộc đời và con người của Minh châu Hương Hải đã xuất hiện trong một bối cảnh như thế .

Đó là đối với đời . Còn đối với đạo , Minh Châu Hương Hải đã đào tạo ra một loạt những thế hệ người kế thừa sự ngiệp truyền bá Phật giáo của mình mà tên tuổi còn được ghi lại trong Hương Hải Thiền sư ngữ lục . Theo tài liệu này và căn cứ bài kệ truyền pháp của Thiền phái Lâm Tế dòng Trí Bảng Đột Không :

Trí tuệ thanh tịnh

Đạo đức viên minh

Chân như tính hải

Tịch chiếu phổ thông

Thí những người đệ tử trực tiếp vào hàng chữ Chân của bài kệ gồm có Chân Lý Hiển Mật , Chân Tạng Mật Hạnh, Chân Chiếu Hoa Mỹ , Chân Tông Quảng Trí , Chân Quý Phổ Ứng , Chân Truyền Quang Tán , Chân Tịch Khổ Hạnh , Chân Thành Bồ Đề , Chân Thường , Chân Cảnh , Chân Thước , Chân Ý , Chân Thị , Chân Thuần , Chân Đẳng,Chân Bình, Chân Pháp , Chân Quản , Chân Trí , Chân Bảo , Chân Thưởng,Chân Đông , Chân Dung , Chân Quả , Chân Viên , Chân Kinh , Chân Tịnh , Chân Quang , ngoài ra cộng thêm một số vị thành hơn 70 . Đến những người đệ tử hàng chữ . Như của những vị có chữ Chân vừa kể , ta có Tăng Thống Như Nguyệt Hoa Quang , Như Tông , Như Túc , Như Khoản , Như Nhật . Như Đài , Như Bảo , Như Sơn , Như Thừa , Như Cống , Như Thiên , Như Hiền , Như Nhẫn , Tăng Thống Như Toàn , Như Biện , Như Đề , Như Viên , Như Kiên , Như Phái , Như Mật , Như Cảnh , Như Hải , Như Khanh , Như Nghiệm . Rồi đến hàng đệ tử của những vị vừa nêu có pháp danh bắt đầu với chữ Tính , ta có Tăng thống Tính Thanh , Tính liễn , Tính Kế Đạm Hạnh , Tính Khả , Tính Lâm , Tính Duệ , Tính Thước , Tính Tường , Tính Mẫn , Tính Nhu , Tính Định , Tính mỗ , Tính Aùnh , Tính Trác , Tính Đức , Tính Trí, Tính Lãng , Tính Năng , Tính Tiếp , Tính Phụng , Tính Xán , Tính Tuyên , Tính Hằng . đến hàng đệ tử của những vị vừa kể bắt đầu pháp danh với chữ Hải , ta có Tăng phó Hải Bồi , Tăng phó Hải Triều , Hải Đường , Hải Nhã , Hải Đồng , Hải Diên , hải Lịch , Hải Khoát , Hải Liên , Hải Trung v.v…

Qua bản danh sách này , 30 năm sau khi Minh Châu Hương Hải mất , dòng thiền của ông đã phát triển rực rỡ, trong số ấy có những người là những đại biểu long tượng cho Phật giáo như Như Nguyệt Hoa Quang mà tiểu sử phần nào đã được Lê Quý Đôn ghi lại trong Kiến văn tiểu lục 9 tờ 33b3-34a4. Cũng có những người đã kế nghiệp thầy mình trong địa hạt sáng tác như Tăng chính Như Sơn , tác giả bộ Ngự chế thiền điển thống yếu kế đăng lục . Và có những người đã đóng góp vào việc in lại những sử sách xưa như Tính Lãng , người bạn thiền của Thiền sư Tính Quang Điều Điều , đã đứng ra in lại danh tác Thánh đăng ngữ lục và yêu cầu Tính Quảng viết tựa ; và đến thế kỷ thứ XIX , dòng thiền của Minh Châu Hương Hải còn được biết qua những người như Tịch Truyền , Tịch Yên và đệ tử của những vị này như Chiếu Khoa , Chiếu Tân v.v… Chiếu Tân là người đã đứng ra in bộ Pháp Hoa quốc ngữ kinh của Pháp Liên vào năm 1856 . Chiếu Kiên góp vào việc in lại Giải tâm kinh ngũ chỉ vào năm Minh Mạng thứ XIV(1834) . Như vậy trong hai thế kỷ XVIII và XIX , dòng thiền của Minh Châu Hương Hải đã phát triển rầm rộ .

Dể gầy dựng nên một dòng thiền phát triển rầm rộ như thế , Minh Châu Hương Hải đã biến viện Thiền Tịnh đơn sơ ban đầu vào những năm 1683 , 1685 thành một ngôi tổ đình làm trung tâm văn hoá giáo dục , liên tục đào tạo ra những thế hệ Thiền sư có danh tiếng vừa kể . Ngôi tổ đình này được ghi lại khá kỹ quá trình xây dựng và kết cấu cơ sở vật chất tương đối đầy đủ trong Hương Hải thiền sư ngữ lục , đóng góp vào việc tìm hiểu cách kiến trúc và lối thờ tự của dân tộc ta vào thời ấy . Điều đáng tiếc là tổ đình này chỉ mới hơn 200 năm qua , bây giờ không còn một dấu vết gì nữa ngoài hai tháp mộ là nơi yên nghỉ cuối cùng của Minh Châu Hương Hải và người cao đệ Viên Thông phương trượng hoà thượng Chân Lý Hiển Mật . Chúng tôi nhờ sự giúp đỡ nhiệt tình của ban Đại Diện Giáo Hội tỉnh Hưng Yên , đã có dịp vào thăm tận nơi hai ngôi tháp mộ này , bây giờ đang nằm trong khuôn viên của nhà dân . Chúng tôi có đề nghị với chư vị lãnh đạo Tỉnh hội Hưng Yên xin khôi phục tổ đình Nguyệt Đường . Nếu chưa được thì tối thiểu xin khôi phục lại khuôn viên hai tháp mộ của Thiền sư Minh Châu Hương Hải và Thiền sư Chân Lý Hiển Mật thành những di tích lịch sử –văn hoá , làm nơi thăm viếng và giáo dục truyền thống yêu nước cho con cháu về sau.

Tuy nhiên , đóng góp to lớn nhất cho đạo của Minh Châu Hương Hải vẫn chủ yếu nằm trong sự nghiệp trước tác , thể hiện những suy nghĩ của bản thân và âu lo trước tiền đồ của Phật giáo cũng như dân tộc .

Hình ảnh thêm về Thiền Sư Minh Châu Hương Hải: Niên đại và con người