Trong suốt hơn 127 năm qua, nhiều thánh tích thiêng liêng có niên đại từ thế kỷ III trước Công nguyên – bao gồm năm hộp đựng, một hòm đá sa thạch và 221 viên đá quý – đã được bảo quản nghiêm ngặt trong hầm kín của Bảo tàng Ấn Độ tại Kolkata. Những hiện vật này được gìn giữ cẩn thận và chưa từng được trưng bày trước công chúng.

Theo ghi chép lịch sử, vào tháng 1/1898, trong cuộc khai quật tại một gò đất thuộc điền trang Birdpur, ông William Claxton Peppe – con trai của một quản lý điền trang người Anh – đã phát hiện một trục hầm sâu 18 foot (khoảng 5,5 mét) dẫn tới một hòm bằng đá sa thạch chứa các thánh tích.

Bên trong có xá lợi thiêng liêng. Nhận thấy tầm quan trọng tôn giáo của những hiện vật này, Phó vương Ấn Độ thời đó, Lord Elgin II, đã tặng phần xá lợi cho Vua Rama V của Xiêm (Thái Lan). Tuy nhiên, các hộp đựng, hòm đá và các hiện vật còn lại được lưu giữ tại Bảo tàng Hoàng gia – nay là Bảo tàng Ấn Độ ở Kolkata.

Ông Arijit Dutta Choudhury, Giám đốc phụ trách Bảo tàng Ấn Độ, cho biết các thánh tích và hộp đựng này chưa bao giờ được cho mượn hoặc trưng bày công khai.

“Những thánh tích Piprahwa được xếp hạng di sản AA theo luật pháp Ấn Độ – tức là có giá trị lịch sử, văn hóa và tôn giáo đặc biệt. Do đó, chúng được bảo tồn với tiêu chuẩn cao nhất theo thông lệ bảo tàng quốc tế”, ông nói.

Hiện Bộ Văn hóa Ấn Độ đang lựa chọn địa điểm tổ chức triển lãm, có thể sẽ diễn ra ở thủ đô New Delhi trong tháng tới, nhằm thu hút sự quan tâm rộng rãi từ công chúng. Tuy nhiên, ngày cụ thể vẫn chưa được xác định.

Mới đây, Bộ Văn hóa Ấn Độ đã gửi thông báo pháp lý đến nhà đấu giá Sotheby’s tại Hồng Kông, yêu cầu hủy cuộc đấu giá một phần thánh tích do hậu duệ của Peppe nắm giữ, và đề nghị hoàn trả chúng về Ấn Độ. Mặc dù Sotheby’s đã dừng cuộc đấu giá dự kiến diễn ra vào ngày 7/5, nhưng yêu cầu pháp lý của Ấn Độ vẫn chưa đạt được kết quả cụ thể.

Sự việc Sotheby’s định đấu giá thánh tích Phật giáo Piprahwa đã làm dấy lên làn sóng lo ngại trên toàn cầu, bởi hành động này bị xem là thương mại hóa những gì được cho là di hài của Đức Phật.

Với nhiều người trên thế giới, các thánh tích không chỉ là cổ vật mà còn là biểu tượng sống động của niềm tin tâm linh, theo bà Khushi Kesari – chuyên viên Chương trình Văn hóa và Di sản tại Viện Nghiên cứu Châu Á SGT University, Gurugram.

Bà Kesari cho rằng vụ việc này có ý nghĩa sâu sắc đối với các quốc gia hậu thuộc địa như Ấn Độ, khi nhấn mạnh cuộc đấu tranh rộng lớn nhằm đòi lại di sản bị chiếm đoạt hoặc xuất khẩu dưới thời thực dân.

Dù là thành viên của Công ước UNESCO 1970, Ấn Độ vẫn gặp nhiều thách thức trong việc thu hồi cổ vật, bao gồm vấn đề chứng minh nguồn gốc và thiếu các hiệp định song phương.

Đáng nói, phần lớn thánh tích đã được chuyển về Bảo tàng Ấn Độ từ năm 1899 và được pháp luật Ấn Độ bảo vệ nghiêm ngặt, cấm vận chuyển hay mua bán. Tuy nhiên, một phần xá lợi được tặng cho vua Xiêm, còn một số hiện vật do gia đình Peppe giữ lại đã bị đưa vào danh sách đấu giá.

Về mặt pháp lý, yêu sách của Ấn Độ đối với các thánh tích Piprahwa có thể gặp khó khăn, bởi cuộc khai quật ban đầu được thực hiện trên đất được chính quyền thuộc địa Anh cấp cho gia đình Peppe, và xảy ra trước khi Đạo luật Di sản Văn hóa và Kho báu Nghệ thuật của Ấn Độ năm 1972 được ban hành. Điều này khiến việc chứng minh xuất khẩu trái phép càng thêm phức tạp.

Trước cuộc đấu giá, Bộ Văn hóa Ấn Độ cũng đã đề nghị đơn vị điều tra tài chính (FIU) phối hợp với đối tác tại Hồng Kông để khẳng định tính bất hợp pháp của cuộc đấu giá và yêu cầu tuân thủ luật pháp quốc tế.

Trong văn bản gửi Sotheby’s, bộ này nêu rõ: “Chúng tôi kêu gọi Sotheby’s Hồng Kông ngay lập tức hủy bỏ cuộc đấu giá thánh tích và hợp tác với nhà chức trách Ấn Độ để hoàn trả những hiện vật thiêng liêng này về đúng nơi chúng thuộc về”.