NHỮNG CỨ LIỆU VỀ NI GIỚI 
TRƯỚC THỜI DI MẪU MA-HA-BA-XÀ-BA-ĐỀ 
Chúc Phú

Tuy nhiên, vào những năm đầu của thế kỷ XXI, với những khảo cứu mang tính phát hiện của Liz Williams[2] và của tỳ-kheo Sujato[3], đã mở ra những quan điểmmới về thời điểm xuất hiện ni giới và những liên hệ với giới luật nói chung.Theo niềm tin truyền thống, di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) được xem là vị trưởng lão ni đầu tiên trong lịch sử kinh điển. Cơ sở của quan điểm này được nhiều kinh, luật khả tín từ Hán tạng cho đến Nikāya xác chứng[1].

Trên cơ sở những gợi mở đó, cộng với những đối khảo dựa trên các nguồn kinh, luật ở các truyền thống, chúng tôi cố gắng làm sáng tỏ nghi vấn: phải chăng, đã có ni chúng trước thời di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề?

Những cứ liệu sau đây là những bằng chứng bước đầunhằm góp phần làm sáng tỏ nghi vấn đó.

1.    Di mẫu cúng dường chư ni.

Theo kinh Phân biệt cúng dường(Dakkhiṇāvibhaṅgasutta), di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) đã tự mình dệt rồi tự mình cắt (sāmaṃ kantaṃ sāmaṃ vāyitaṃ)[4] sau đó may thành một chiếc y đặc biệt, tư liệu Hán tạng gọi là Kim-lâu-hoàng-sắc y (金縷黃色衣)[5] cúng dường lên Đức Phật. Đức Phật đã không thâu nhận mà còn dạy bà cúng dường chiếc y này lên chúng Tăng. Theo kinh Phân biệt cúng dường, Đức Phật dạy, trong bảy loại bố thí cúng dường thì bố thí cho chúng Tỷ-kheo ni là cúng dường Tăng chúng thứ tư[6] (Bhikkhunisaṅghe dānaṃ deti – ayaṃ catutthī saṅghagatā dakkhiṇā)[7].

Bản kinh này chuyên chở vài lưu ý quan trọng. Đó là các sự kiện như di mẫu tự mình dệt y (sāmaṃ vāyitaṃ), cũng như khi ấy đang thọ tam quy ngũ giới, thành tựu quả vị dự lưu do liễu ngộ tứ đế, đã cho thấy lúc này di mẫu đang còn thân phận cư sĩ. Công trình khảo cứu về kinh Trung Bộ của tỳ-kheo Anālayo cũng đồng ý với quan điểm này[8]. Khi di mẫu phát tâm cúng dường y, Đức Phật đã không biệt thọ mà còn dạy bà cúng dường lên tăng chúng, trong đó có cả chư ni. Cũng có quan điểm cho rằng, có khả năng đây là một bản kinh với nhiều đoạn được thêm vào về sau, nhưng không xác định rõ, trong số các đoạn thêm vào có đoạn kinh liên quan đến bảy loại cúng dường hay không[9].

 Ở đây, theo logic nội tại cũng như ngữ cảnh của kinh văn, thì việc Đức Phật hướng dẫn di mẫu cúng dường y lên hai chúng xuất gia là sự kiện có cơ sở.

Như vậy, sự kiện di mẫu cúng dường y đến chư ni là một trong những cứ liệu đầu tiên cho thấy, có khả năng ni chúng đã tồn tại trước khi di mẫu Mahāpajāpatī xuất gia.

2.    Chư ni nghi ngờ việc thọ giới của di mẫu.

Di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) xuất gia sau khi vua Tịnh Phạn (Suddhodana) băng hà, xét về khung thời gian thì khi di mẫu xuất gia, tuổi tác của bà đã thuộc vào hàng niên trưởng. Không những vậy, với thân phận là một bậc Hoàng phi, đồng thời là kế mẫu của thái tử Siddhattha, thì dù ở tại gia hay xuất gia, xét theo lẽ thường thì bà luôn được mọi người tôn trọng.

Tuy nhiên, trong Chú giải kinh Pháp Cú (Dhammapada-Aṭṭhakathā), đã có trường hợp chư ni nghi ngờviệc thọ giới của di mẫu, dẫn đến việc không chịu tham gia lễ Bố-tát chung. Mặc dù sự nghi ngờ ấy đã được Đức Phật hóa giải, nhưng qua đó đã chuyển tải một tồn nghi: Ai có đủ khả năng nghi ngờ việc thọ giới của Di mẫu?

Nguyên văn đoạn chú giải ấy như sau:

Liên quan đến vị trưởng lão ni đã được thọ giới cụ túc giới như vậy, một thời gian sau, họ (samuṭṭhāpesuṃ = ngôi thứ 3, số nhiều, chủ từ không có ở đoạn văn này) đã khởi lên nghi ngờ (kathaṃ) rằng: “Các vị thầy giáo thọ và thầy tế độ (ācariyupajjhāyā) của bà Mahāpajāpatī Gotamī không được xác định (na paññāyanti), bà đã nhận lấy (gaṇhi) các y ca-sa (kāsāyāni) bằng chính bàn tay của mình (sahattheneva).

(Evaṃ laddhūpasampadaṃ  theriṃ  ārabbha aparena samayena kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘mahāpajāpatiyā gotamiyā ācariyupajjhāyā na paññāyanti, sahattheneva kāsāyāni gaṇhī’’ti)[10].

Sự kiện có một nhóm chư ni nghi ngờ việc thọ giới của di mẫu, đã cung cấp thêm một khả năng, rất có thể di mẫu xuất gia sau những vị này.

3.    Khi tỳ-kheo ni hủy phạm tỳ-kheo tăng.

Điều kiện để di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) được phép xuất gia là phải tuân giữ bát kỉnh pháp. Trong bát kỉnh pháp, thì ngay ở điều thứ nhất đã ghi:

Dầu cho thọ đại giới một trăm năm, một Tỷ-kheo-ni đối với một Tỷ-kheo mới thọ đại giới trong một ngày cũng phải đảnh lễ, đứng dậy, chắp tay, xử sự đúng pháp. Pháp này sau khi cung kính, tôn trọng, đảnh lễ, cúng dường, cho đến trọn đời không được vượt qua[11].

Sự kiện các tỳ kheo ni xúc phạm tỳ kheo tăng như xô đẩy, ném đất đá và chửi bới…đã diễn ra, điều đó cho thấy dường như lúc ấy Bát kỉnh pháp chưa có mặt.

Đó là trường hợp của tỳ-kheo ni xứ Malla, trong khi đi đường, vị này thấy có tỳ-kheo tăng ốm yếu đang đi trước mặt, không rõ vì lý do gì mà vị ni ấy dùng bả vai thúc một cái làm cho vị tỳ-kheo tăng té nhào[12].

Tương tự, đó cũng là trường hợp của vị tỳ-kheo ni vốn là vợ của đại thần tên là Ārohanta, cả hai đều xuất gia và thọ cụ túc giới. Trong bữa ăn, do vị tỳ kheo tăng có lời huấn thị về giới luật, nên vị tỳ-kheo ni ấy đã đổ nước lên đầu tỳ-kheo tăng, lại còn dùng quạt đánh[13].

Đặc biệt nhất, đó là trường hợp liên quan đến thân giáo sư của tôn giả Upāli, tên là Kappitaka. Do ngài đập vỡ bảo tháp chứa di cốt của một vị ni trưởng, nên các vị ni học trò đã âm mưu giết chết ngài Kappitaka nhưng không thành công. Không những vậy, nghi ngờ kế hoạch bị tiết lộ bởi tôn giả Upāli, các vị ni ấy còn chửi rủa ngài Upāli thậm tệ: Tại sao gã thợ cạo lau chùi bụi bặm và dòng dõi hạ tiện này lại tiết lộ kế hoạch của chúng tôi?[14].

Từ ba trường hợp chư ni xúc phạm cả thân thể lẫn lời nói đối với tỳ-kheo tăng nêu trên, nhất là đối với trường hợp ngài Upāli, một vị xuất gia rất sớm trong chuyến trở về quê hương lần thứ nhất của Đức Phật[15], đã cho thấy dường như bát kỉnh pháp chưa xuất hiện vào lúc này. Và, điều đó cũng có nghĩa là, ni giới đã tồn tại trước khi di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) được phép xuất gia.

4.    Về thuật ngữ Thiện lai tỳ-kheo ni.

Thuật ngữ Thiện lai-tỳ-kheo (Ehi bhikkhū) được Đức Phật sử dụng đầu tiên đối với trường hợp ngài A-nhã-Kiều-trần-như (Aññākoṇḍañña)[16] trong bài kinh Chuyển pháp luân (S.v,420).

Theo kinh Tăng-nhất-A-hàm: Theo thường pháp xưa nay của chư Phật, khi Đức Phật nói ‘Thiện lai, Tỳ-kheo!, thì người ấy liền thành Sa-môn.

Bấy giờ, Thế Tôn bảo ngài Ca-diếp:

“Thiện lại, Tỳ-kheo! Pháp này vi diệu. Hãy khéo tu phạm hạnh.”

Ngay lúc đó thì y phục đang mặc của tôn giả Ca-diếp và năm trăm đệ tử thảy đều biến thành ca-sa, tóc trên đầu tự rụng, giống như cạo tóc được bảy ngày[17].

Khảo về Trưởng lão ni kệ, có một trường hợp được chính Đức Phật trao giới cụ túc bằng thuật ngữThiện lai tỳ-kheo ni, đó là trường hợp của trưởng lão ni Bhaddā Kuṇḍalakesā. Tự thuật của trưởng lão ni đã cho thấy điều đó:

109. Quỳ gối ta đảnh lễ,

Đối diện ta chắp tay,

Hãy đến này Bhaddā,

Ta được thọ đại giới[18].

Trường hợp của tôn ni Bhaddā Kuṇḍalakesā rất đặc thù, sau khi tham khảo Trưởng lão ni kệ và cả bản chú giải của ngài Dhammapāla, HT. Thích Minh Châu đã viết: Nàng xuất gia, thọ giới với quả A-la-hán và chính đức Phật trao đại giới cho nàng[19]. Sự khẳng định này của hòa thượng dịch giả Thích Minh Châu, theo chúng tôi ngoài việc dựa vào nghĩa của cụm từ Ehi bhaddeti, còn căn cứ trên hợp ngữ Āsūpasampadā. Āsu có nghĩa là mau lẹ, nhanh chóng; Upasampadā nghĩa là đại giới hay cụ túc giới. Khi tôn ni Bhaddā Kuṇḍalakesā thừa nhận: Āsūpasampadā, nghĩa là ngay lúc ấy được thọ giới cụ túc, tức là được thọ giới theo hình thức thiện lai tỳ-kheo ni. Trong kinh Tăng Chi (A.i,24), Đức Phật cũng ghi nhận rằng: Trong các vị nữ đệ tử tỳ-kheo ni của ta, có thắng trí mau lẹ, này các tỳ-kheo, tối thắng là Bhaddā Kuṇḍalakesā[20].

Tuy nhiên, trong chú giải Trưởng lão Ni kệ (Therīgāthā-Aṭṭhakathā), liên quan đến tỳ-kheo ni Bhaddā Kuṇḍalakesā, ngài Dhammapāla, một nhà chú giải kinh điển nổi tiếng sống ở thế kỷ thứ VI, đã nghiêng về quan điểm cho rằng, nàng được xuất gia và thọ giới trong chúng tỳ-kheo ni (ThigA., 105, PTS)[21]. Trong khi đưa ra lời giải thích này, ngài Dhammapāla không nêu dẫn tư liệu kinh, luận làm cơ sở ycứ[22].

Trong khi đó, khảo về luật tạng Nam truyền cho thấy, trong khi phân loại các tầng bậc tỳ-kheo ni thì tác phẩm Phân tích giới tỳ kheo ni (Bhikkhunīvibhaṅga), đã ghi nhận có sự liên quan đến hạng thiện lai tỳ-kheo ni:

Tỳ khưu ni: “Người nữ đi khất thực” là tỳ khưu ni. “Người nữ chấp nhận việc đi khất thực” là tỳ khưu ni. “Người nữ mặc y đã được cắt rời” là tỳ khưu ni. Là tỳ khưu ni do sự thừa nhận. Là tỳ khưu ni do tự mình xác nhận. Là tỳ khưu ni khi được (đức Phật) nói rằng: “Này tỳ khưu ni, hãy đi đến (ehi bhikkhunī).[23]”

Tương tự, luật Tứ phần của Pháp tạng bộ, thuộc Thượng Tọa Bộ, cũng ghi nhận:

Tỳ-kheo-ni: có tỳ-kheo-ni danh tự, tỳ-kheo-ni tương tự, tỳ-kheo-ni tự xưng, tỳ-kheo-ni  thiện  lai, tỳ-kheo-ni khất cầu, tỳ-kheo-ni mặc áo cắt rọc, tỳ-kheo-ni  phá kết sử, tỳ-kheo-ni  thọ  đại  giới bạch tứ yết-manhư pháp  thành tựu đúng cách. Tỳ-kheo-ni nói ở đây  là tỳ-kheo-ni thọ đại giới, bạch tứ yết-ma như pháp, thành tựu như pháp, trụ trong pháp tỳ-kheo-ni. Đó gọi là nghĩa tỳ-kheo-ni[24].

Cũng thuộc về Pháp tạng bộ, là tác phẩm giải thích, lý luận về luật, được dịch sang Hán tạng khá sớm, mang tên kinh Tỳ-ni mẫu, ghi rằng:

Thế nào gọi là thiện lai tỳ-kheo ni, thọ cụ túc giới?

Một thời Thế Tôn, tại nước Xá-vệ, nữ Ma-đăng-kỳ, đi đến chỗ Phật, cúi đầu sát đất, kính lễ dưới chân, của đức Thế Tôn, lui ngồi một phía. Phật liền thuyết pháp, vị đó liễu ngộ, thông đạt pháp tánh, chứng quả Dự-lưu, xin Phật xuất gia. Thế Tôn liền dạy: Ngươi hãy chuyên chú, nương pháp của ta, khéo tu Phạm-hạnh, thì sẽ diệt trừ, các khổ vi tế”. Phật vừa dạy xong, tức thì vị ấy, đầu tóc tự rụng, y bát pháp phục, tự nhiên đầy đủ, oai nghi ngôn hạnh, như bậc tu lâu, vì thế gọi là, thiện lai cụ túc[25].

Luật Nhị thập nhị minh liễu luận do pháp sư Giác Hộ (覺護法師) tạo, tác phẩm này thuộc bộ phái Chánh lượng bộ (Sāmmitīya), một bộ phái Phật giáo tách ra từ Độc Tử Bộ khá sớm, khoảng 300 năm sau khi Đức Phật nhập diệt[26], thuộc Thượng Tọa Bộ. Bản dịch này do ngài Chân Đế dịch vào ngày 20 tháng Giêng niên hiệu Quang Đại (568) thời vua Trần Bá Tông, Trung Quốc (554-570)[27]. Luật ghi[28]:

Tỳ kheo ni có ba bậc như pháp: Thứ nhất, do thiện lai tỳ kheo ni nên thành tựu, thứ hai do tuân giữ Bát kỉnh pháp nên thành tựu[29], và thứ ba là do nghe pháp, khởi niềm tin vào Đức Phật nên thành tựu[30].

Đặc biệt, tác phẩm Soạn tập Bách duyên kinh do cư sĩ Chi Khiêm dịch vào giữa thế kỷ thứ III, đã ghi nhận có bảy trường hợp thành tựu tỳ kheo ni từ câu Thiện lai tỳ-kheo ni (善來比丘尼: Ehi Bhikkhunī). Tên của các vị tỳ-kheo đó là Bảo Châu (寶珠:Suprabhā), Thiện Ái (善愛:Supriyā), Bạch Tịnh (白淨: Śuklā), Tu Mạn (須漫: Somā), Thanh Liên Hoa (青蓮華:Kuvalayā), Cà Thi (伽尸:Kāśikasundarī), Chơn Châu Man (真珠鬘:Muktā)[31]

Như vậy, cả bốn tác phẩm luật học thuộc truyền thống Thượng Tọa Bộ nói chung, cộng với Trưởng lão ni kệ và một bản kinh thuộc hệ Bổn duyên đều ghi nhận rằng, có nhiều người nữ xuất gia và thọ cụ túc giới theo phương cách đặc biệt, gọi là thiện lai tỳ-kheo-ni.

Thế nhưng vấn đề được đặt ra là, dù được chính Đức Phật xuất gia, thọ cụ túc giới, nhưng điều đó chưa đủ cơ sở để khẳng định rằng, những vị này xuất gia trước tôn giả Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī).

5.    Ai là người nữ đầu tiên xuất gia và thọ giới?

Khảo về bảy vị thiện lai tỳ-kheo ni trong kinh Soạn tập bách duyên, cho thấy các vị này được thọ giới cụ túc nhưng không phải thọ đồng thời các trọng pháp (Gurudhamma: 瞿婁多達磨[32]). Trong khi đó, kể từ khi di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) được phép xuất gia, thì Tám trọng pháp là yêu cầu bắt buộc. Đây là một cơ sở cho thấy rằng các vị thuộc vào hàng thiện lai tỳ-kheo ni thì không cần phải thọ Bát kỉnh pháp. Nói cách khác, khi những vị này được xuất gia, thì di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) chưa có mặt trong Ni chúng, và cũng từ lý do này cho thấy, di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī) chưa phải vị ni đầu tiên. Vậy thử hỏi, ai là người nữ đầu tiên được xuất gia, thọ cụ túc giới?

Trở lại nghiên cứu về trường hợp tôn giả ni Bhaddā Kuṇḍalakesā được ghi nhận trong Trưởng lão Ni kệđã cho thấy, ngoài việc được chính Đức Phật ban cho giới cụ túc, không phải thọ các trọng giới (Gurudhamma), còn có một lưu ý quan trọng là, thời gian hành đạo của nữ tôn giả diễn ra rất lâu (Paṇṇāsa=50 năm), và không gian du hóa rất rộng (Năm quốc gia, khu vực: Aṅgā, Magadhā, Vajjī, Kāsī và Kosalā). Tự thuật của tôn ni đã cho thấy điều này:

Ta đi khắp Aṅgā,

Magadhā, Vajjī, (Kāsī)[33]

Quốc độ Kosalā,

Năm mươi năm[34] không nợ,

Ăn đồ ăn quốc độ[35].

(Ciṇṇā aṅgā ca magadhā, vajjī kāsī ca kosalā;

Anakā paṇṇāsa vassāni, raṭṭhapiṇḍaṃ abhuñjahaṃ) [36].

Theo tiểu sử, tôn giả ni Bhaddā Kuṇḍalakesā đã có chồng trước khi xuất gia. Sau khi từ bỏ đời sống gia đình, nàng đã tu theo truyền thống Kỳ-na giáo[37] trước khi được Phật xuất gia và sống cuộc đời rảnh rang vô sự (Anakā) suốt 50 năm sau đó. Xét về phương diện niên đại lịch sử, nữ tôn giả có thời gianhành đạo còn lâu hơn thời gian hoằng hóa của Đức Phật. Đây là một cơ sở quan trọng, góp phần cũng cố quan điểm cho rằng, tôn giả ni Bhaddā Kuṇḍalakesā có thể được xem là vị xuất gia, thọ giới đầu tiên của Ni giới[38].

6.    Nhận định.

Phật chế giới luật căn cứ vào nghiệp tánh của mỗi chúng sanh. Trong những năm đầu thành lập giáo đoàn, giới luật là khái niệm chưa xuất hiện trong sinh hoạt Tăng-già. Khi Tăng-đoàn phát triển về số lượng, thì đó cũng là lúc nhiều giới luật được thành lập, ban hành. Chỉ xét riêng với giới luật tỳ-kheo tăng, số lượng các học giới được hình thành từ từ. Sự kiện có vị tỳ-kheo ở Vajjī không thể thuộc 150 học giới được ghi nhận ở kinh Tăng-chi (A.i,230)[39] so với 250 giới ngày nay, đã góp phần khẳng định điều đó.

Với giáo hội tỳ-kheo ni cũng vậy. Khảo cứu trên đã chỉ ra đã có những hạng tỳ-kheo ni được thọ cụ túc giới và chứng đắc thánh quả A-la-hán quả với hình thức thiện lai tỳ-kheo ni, nhưng tư liệu kinh văn không ghi nhận việc tuân hành kèm theo Tám trọng giới (Gurudhamma). Cứ liệu liên quan về những vị tỳ-kheo ni này đã chuyên chở một khả năng: sự kiện này có thể diễn ra ở giai đoạn Phật giáo sơ kỳ.

Theo luật tạng, giới luật Phật giáo được hình thành dựa trên nguyên tắc tùy theo sự vi phạm mà chế định (隨犯而制)[40]. Do vậy, theo chúng tôi, có thể trong giai đoạn đầu, với chúng xuất gia nói chung tâm tư và chí nguyện phần lớn đều thanh tịnh, thì các học giới chưa thành lập nhiều. Riêng với các vị tỳ-kheo ni xuất gia trong giai đoạn sơ kỳ cũng có khả năng diễn ra như thế. Tuy nhiên, khi số lượng Tăng-Ni phát triển, cụ thể là khi có cả 500 người nữ thuộc dòng họ Thích (Sākya) cùng lúc xuất gia, thì việc thiết lập các giới điều cần thiết cũng như Tám trọng pháp, là nhu cầu bức thiết và phù hợp với logic của sự kiện.

Trong giáo, luật của Phật không phải ai là người đầu tiên xuất gia, thọ giới là người có nhiều ảnh hưởngcũng như có khả năng chi phối đời sống Tăng-già. Trường hợp của tôn giả A-nhã-Kiều-trần-như (Aññākoṇḍañña) xét trong mối tương quan với các đại đệ tử tỳ-kheo Tăng là một bằng chứng. Điều đó cho thấy việc xuất gia, thọ giới đầu tiên chưa hẳn là yếu tố quyết định vai trò lãnh đạo của mình trong tổ chức Tăng-già. Trường hợp ngược lại cũng có thể diễn ra đối với di mẫu Ma-ha-ba-xà-ba-đề (Mahāpajāpatī), tuy có thể chưa phải là người xuất gia, thọ giới đầu tiên, nhưng với khả năng quản lý và điều hành Ni chúng, di mẫu có thể được suy tôn lên ngôi vị lãnh đạo Ni đoàn.

Trong liên hệ đến yếu tố giới luật và Ni chúng, mà ở đây là việc tuân hành Tám trọng pháp, chúng tôi xin lược trích cuộc hội thoại giữa Đức Phật và tôn giả Ca-diếp được ghi lại trong kinh Tương Ưng (S.ii,223), như là gợi mở cho câu trả lời, và đồng thời đây cũng là lời kết của chuyên luận này.

-        Bạch Thế Tôn, do nhân gì, do duyên gì, thuở trước, học giới có ít hơn nhưng các Tỷ-kheo chứng đắc chánh trí nhiều hơn? Bạch Thế Tôn, do nhân gì, do duyên gì, ngày nay học giới có nhiều hơn, nhưng các Tỷ-kheo chứng đắc chánh trí ít hơn.

Phật dạy:

-      Ở đây, này Kassapa, các Tỷ-kheo, Tỷ-kheo-ni, nam cư sĩ, nữ cư sĩ sống không tôn kính, không tùy thuận bậc Đạo Sư, sống không tôn kính, không tùy thuận Chánh pháp, sống không tôn kính, không tùy thuận chúng Tăng, sống không tôn kính, không tùy thuận học giới, sống không tôn kính, không tùy thuậnđối với Thiền định. Này Kassapa, chính những thối pháp này đưa đến sự hỗn loạn, sự biến mất của diệu pháp[41].