Đôi nét tư tưởng Phật giáo với Quan Họ Bắc Ninh

 Tìm hiểu Quan Họ Bắc ninh

2.1.           Một vài giai thoại nhân gian về nguồn gốc Quan họ Bắc Ninh

Theo Cuốn Không Gian Văn Hóa Quan Họ của Lê Danh Khiêm chủ biên, năm 2011 cho thấy, các giai thoại cho rằng Quan Họ bắt nguồn từ hát đúm kết chạ giữa hai bên. Hát Đúm là hình thức văn hóa hai bên hát Đúm với nhau, theo một trật tự hát nhất định. Trong đó như: giai thoại kết chạ Diềm Bựu. Giai thoại về tục kết chạ Lũng Giang – Tam Sơn. Giữa Nghĩa Bựu – Lũng Giang. Trạng Bựu tổ chức Hát Đúm. Lý Công Uẩn chạy giặc. Làng Đình Bảng Tổ chức ngày Giỗ Lý Công Uẩn. Các giai thoại trên đều liên quan tới hát Đúm mà thành Quan Họ[12].

- Giai thoại cho rằng Quan Họ bắt nguồn từ hình thức ca hát dân ca nào đó. Tiếng hát làm quan thời nhà Lý phải dừng lại. Giai thoại về tiếng hát của Ỷ Lan, người con gái xinh đẹp tựa cây lan hát vua quan biết nên gọi là Quan họ. Vua nhà lý đặt tiếng hát trong các đám cưới nên gọi là Quan họ. Giai thoại về Trương Chi – Mỵ Nương. Giai thoại về tiếng hát của bà Nhũ Hương. Giai thoại về thủy tổ Quan họ. 

- Giai thoại cho rằng Quan họ bắt nguồn từ hát tuồng hát chèo

Có thể nói qua các giai thoại trên cho thấy Quan họ xuất hiện theo nhiều giai thoại khác nhau, ở mỗi địa phương có cách lý giải riêng. Tuy nhiên trong 49 làng Quan Họ gốc chỉ ở làng Diềm mới có đền thờ Vua Bà- Thủy tổ Quan Họ, lời ca tiếng hát quan Họ sâu lắng, mộc mạc, trữ tình, dung dị, phản ánh đúng thực tế cuộc sống, tình cảm người dân nên đã đi vào tâm trí mọi người rất tự nhiên, bởi thế khi  đọc, nghe hát Quan Họ dễ nhập tâm, văn hóa Quan Họ dễ hiểu, có thể chuyển hóa thân tâm một con người bình thường thành  yêu quê hương hơn, yêu tinh thần đoàn kết, mang tính tình thủy chung, bao bọc lẫn nhau, giúp đỡ người khác sống tốt xa dời điều ác ( giận dữ). sống khiêm nhường hướng con người đến với chân, thiện, mỹ.

2.2. Truyện Thủy Tổ Quan Họ Vua Bà Làng Diềm. 

Có thể nói người khai sáng ra Quan Họ đầu tiên gọi là Thủy Tổ Quan Họ. Cho tới ngày nay chỉ có làng Diềm mới có nhiều giai  thoại nói tới vị Thủy tổ này:  Vua Bà là công chúa con gái vua Hùng, là vợ chúa Trịnh, là vợ vua Thủy Tề, là vợ vua Lê. Trong bốn giai thoại ấy đều hay và ý nghĩa, nếu ai có thể cần nghiên cứu thì tìm lại các giai thoại kể về bốn giai thoại ấy. Trong đó ta thấy giai thoại được xem là phổ biến, chính thống hơn cả đó là: Vua Bà là người con gái vua Hùng. “ Bà là công chúa con vua Hùng Vương, được trời giáng xuống Viêm Trang. Ở đây Bà dậy dân làm ruộng, trồng dâu nuôi tằm, trồng mìa kéo mật, lại sáng tác ra các bài ca, dạy nam nữ trong làng hát. Giai thoại không kể vào thời vua Hùng thứ bao nhiêu.”[13]. Chữ “mìa” đây đúng ra phải viết là mía mới đúng, có lẽ do lỗi kỹ thuật khi hành văn, cây mía dùng để làm đường lấy mật, nước giải khát. Đoạn này minh chứng cho rằng giai thoại Thủy tổ Vua Bà là con gái vua Hùng[14], không chỉ có tài dạy dân làm nghề nông nghiệp rất giỏi. Còn có tài sáng tác các bài thơ ca có sức hút mê lòng người, tạo tiền đề cho thân tâm con người vơi đi mệt nhọc, khó khăn, tìm về dòng suối mát thanh lương ban đầu, chân thật của thực tại. Người dân làng Diềm luôn tự hào

Với tài năng đức độ công lao to lớn của Bà mọi người tôn sùng Bà là “ vị thần nghề nông, vị thần của nghệ thuật” Bà chính là tiên thánh giáng thế cứu độ chúng sinh: 

Khi dân làng mở hội cầu mưa( Lễ hội gắn liền với sử tích Vua Bà) thì rất kỳ  diệu:

Em bấm lá sen

Cơn mưa kéo đến lại đen cả trời.

Có lẽ vì là nơi duy nhất trong 49 làng Quan Họ có đền thờ Vua bà, nên chỉ và chỉ có làng Diềm mới đích thực được gọi là lễ hội Quan Họ. đây chính là bản sắc riêng đặc trưng tiêu biểu nhất của lễ hội làng Diềm.[15]

 Ngoài ra khởi thủy Quan Họ còn có một số giai thoại cho cho rằng, Quan Họ ra đời vào thời Tiền Lê, Thời nhà Lý, thời nhà Trần, thời nhà Lê[16]…

2.3.           Ý nghĩa của hai từ “Quan Họ”.

Có thể nói tới Bắc Ninh là ai cũng nghĩ ngay đến Quan Họ, hay nói tới Quan Họ là nhắc đến Bắc Ninh Kinh Bắc. Vì hai từ “ Quan Họ” đã thấm sâu vào cốt tủy, mạch máu, tâm khảm của người Kinh Bắc, cũng như dân tộc Việt Nam. Chắc chắn nghĩa của nó rất phong phú và đa dạng, nghĩa đen và nghĩa bóng thế nào?. Theo Đại từ Điển Tiếng Việt, Nguyễn Như Ý chủ biên năm 1999 cho biết khái niệm về “ Quan Họ” là: “ Dân ca trữ tình Bắc Ninh, làn điệu du dương, hát dưới dạng đối giọng giữa liền anh và liền chị”[17]. 

Hai từ “Quan Họ” không phải là hoàn toàn bằng chữ Hán ghép lại. Vì trong từ điển chữ Hán không thấy có chữ Họ. Họ là chữ thuộc chữ Nôm. Chữ Quan (官)[18] trong chữ Hán và chữ Nôm (官)[19] đều cùng một chữ quan này. Nó cùng có nghĩa là vua quan một triều đại nào đó.  Chữ “họ” trong chữ Nôm là gồm chữ “hộ”(户: nghĩa là dân cư, hay chỉ hộ gia đình) ghép với chữ “thị” (氏nghĩa là họ hàng, tên người) trong chữ Hán mà thành. Vậy Quan Họ dùng theo Hán Nôm viết là “(官 (户+氏))[20]

Theo cuốn Không Gian Văn Hóa Quan Họ của Lê Danh Khiêm chủ biên cho thấy nghĩa “ Quan Họ” gồm 3 nghĩa đó là: “Quan Họ nghĩa là Họ nhà quan. Quan Họ nghĩa là quan viên hai Họ. Quan Họ nghĩa là quan dừng lại”[21]. Quan Họ là nói tắt của Họ nhà quan. Chữ quan nghĩa là vua quan, chữ Họ nghĩa là Họ hàng. Quan viên hai Họ gọi tắt là Quan Họ. Quan có nghĩa là quan viên, Họ có nghĩa là Họ hàng. Quan viên hai Họ hay được dùng giới thiệu trong khi đám cưới ngày xưa cũng như nay, ám chỉ nhà trai, nhà gái. Quan Họ nghĩa là quan dừng lại, liên quan tới câu chuyện một thời Lý Công Uẩn bị giặc đuổi chạy qua đám trẻ đang hát, tiếng hát bất thần làm du dương lòng quan quân giặc thấy hay, dừng lại, Lý Công Uẩn chạy thoát. Do đó Quan nghĩa là Quan quân, Họ có nghĩa là dừng lại.

Có thể nói Quan Họ có nghĩa rất phong phú và đa dạng, hòa dệt thành hình thức văn hóa sống động, vốn có của làng quê kinh Bắc. Như trên chữ vai nghĩa đen được liệt kê theo ba nghĩa: Quan Họ nghĩa là quan viên hai Họ, nghĩa là Họ nhà quan, nghĩa là quan dừng lại. Tuy nhiên theo Phật giáo nếu ta có thể được mượn Lăng Kính Phật giáo thiền thì có khi “ Quan Họ” thực chất là chân tâm, tức là tâm trong sáng thì có Quan Họ, Quan Họ lúc này đồng nghĩa với chân tâm với thực tướng của nó, không sinh, không diệt, không có, cũng không không. Cái nghĩa bóng này ta cần hiểu cẩn thận không khéo bị nhầm lẫn.

Trên phương diện là một hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo, với lời ca mang triết lý sâu sắc, dân ca Quan Họ Bắc Ninh không chỉ làm say đắm, mê hoặc người dân Việt Nam, mà bạn bè quốc tế khi được thưởng thức những làn điệu Quan Họ đều thán phục, và vượt qua mọi sự ngăn cách rào cản của bất đồng ngôn ngữ, Họ cảm nhận được tình người cao thượng, trong sáng, thủy chung, trong lời ca đằm thắm trữ tình, thấy được sự trường tồn, lan tỏa mạnh mẽ của loại hình sinh hoạt văn hóa này có tính cộng đồng rất cao. 

2.4. Quan Họ được Unesco công nhận là di sản văn hóa thế giới

Ngôn từ rất bác Học, triết lý nhân sinh quan cuộc sống sâu sắc bởi thế nên: “Vào lúc 19.55 ngày 30/9/2009 (giờ Việt Nam, tức 16.55 giờ Abu Dhabi), Quan họ đã được Ủy ban Liên chính phủ Công ước UNESCO Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể long trọng công bố là Di sản phi vật thể đại diện của Nhân loại. TS Lê Thị Minh Lý – Cục phó Cục di sản văn hóa, TS Nguyễn Chí Bền – Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật, ông Phạm Sanh Châu – Tổng thư ký Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam “dồn dập” thông báo “tin nóng” từ Abu Dhabi, thủ đô của Tiểu vương quốc A rập thống nhất, nơi đang diễn ra kỳ họp lần thứ 4 của Ủy ban Liên Chính phủ Công ước UNESCO Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể (từ ngày 28/9 – 2/10/2009”[22]. Khi hiểu rõ lời ca Quan Họ ta cảm nhận được nội dung ẩn chứa trong câu hát có nhiều điều tương đồng, trùng lập với quan điểm giáo lý Phật đà, Đức Phật khuyên chúng sinh rèn tâm, dưỡng trí, tu tập đạt tới giải thoát, xa lìa khổ đau sinh tử, hướng mọi người đến cuộc sống an vui. Thì ta thấy Quan Họ bằng những lời ca tiếng hát ngọt ngào, tinh tế, uyên bác, mà rất trữ tình, đã thức tỉnh, cảm hóa nhiều tầng lớp dân chúng trong xã hội, giúp mọi người nhận diện được con người thật của mình, nhờ đó mà giữ được tâm trong, trí sáng, tinh thần thoải mái cuộc sống hạnh phúc, bình yên.

Mà khi chúng ta am hiểu về Quan Họ mới cảm nhận đây là một hình thức sinh hoạt văn hóa đặc biệt, bởi nó được tồn tại trong một không gian rộng lớn, với sức sống mãnh liệt, lời ca Quan Họ đã thức tỉnh tâm thức con người, gắn kết  tình cảm giữa người với người vô cùng bền chặt, không chỉ trong một đơn vị làng xã mà nó vươn tới gắn kết giữa làng nọ với làng kia,  mang tính chất cộng đồng rộng lớn. Đặc sắc và huyền bí nhất mà rất nhiều người muốn tìm hiểu khám phá, sự trùng hợp giao thoa ngẫu nhiên, tinh tế giữa Phật giáo và quan Họ, đó là: Người khai sáng đặt lời ca tiếng hát Quan Họ là Vua Bà. Mà trước đây Vua Bà là người được thờ ở chùa Hưng Sơn[23](làng Diềm) sau này mới xây ngôi đền thờ riêng Vua Bà, “chùa Hưng Sơn là cơ sở Phật giáo, song vốn nguyên thủy là thờ Vua Bà”[24]. Nếu nói tới nguyên thủy là nghĩa ban đầu, theo Phật giáo “nguyên thủy” là ban đầu, ban đầu là vô ngã không tự tính, tức tự tính không của vạn pháp, tức là chùa ban đầu thờ Vua Bà tức thờ người có tâm trong sáng, tâm trong sáng cũng chính là Phật Bà. Phật Bà với Vua Bà tuy hai mà là một

Ở đây ta thấy quan điểm Phật pháp đồng điệu với tính chất đặc trưng của quan Họ, đó là giáo lý nhà Phật hướng con người làm việc lành, lánh việc ác, dứt bỏ não phiền về với an vui, thì trong quan Họ [25] thức tỉnh tâm trí con người, không những giúp cho ta quên đi những nhọc nhằn trong cuộc sống, mà còn như những sợi dây tình cảm vô hình vô cùng bền chặt gắn kết mọi người với nhau, điều mà ai cũng cảm nhận được đó là không chỉ người ca hát quan Họ, mà cả người nghe đều chút bỏ được buồn phiền, lo toan trong cuộc sống. Để hướng tới những điều tốt đẹp an vui, thăng hoa trong mọi lĩnh vực cuộc đời. Có nhiều giai thoại truyền thuyết về lịch sử Vua Bà, nhưng điều mà làm cho mọi người cảm nhận sự diệu kỳ, và tương đồng giữa giáo lý Phật pháp với lời ca quan Họ đó là: Lý Công Uẩn chạy giặc qua Bắc Ninh, quân giặc nghe tiếng hát quan Họ hay dừng lại nghe, không còn tâm trí đuổi bắt Lý Công Uẩn nữa nhờ đó người đã chạy thoát. Mà Lý Công Uẩn từng được cưu mang sống tại chùa, phải chăng ở đây ta cũng cảm nhận sự linh ứng mầu nhiệm của Phật pháp, Tam Bảo đã gia hộ cứu giúp chăng?

----------------

• Tìm hiểu Quan Họ Bắc ninh